Του Ιάκωβου Τσαγγάρη και του Αθανασίου Ν. Σαμαρά *
Ταυτότητα και ετερότητα, «Εμείς» και οι «Άλλοι» και ανάμεσά μας οι εικόνες. Εικόνες που έχουμε «Εμείς» για τους «Άλλους», εικόνες που έχουν οι «Άλλοι» για «Εμάς». Εικόνες που έχουν από ρεαλιστικούς ανταγωνισμούς που εκτυλίσσονται σε ενεστώτα χρόνο και από αντιθέσεις του παρελθόντος που έχουν παγιοποιηθεί στο χρόνο και έχουν εμπεδωθεί στη συλλογική μνήμη.
Η εικόνα που έχουμε «Εμείς» για τον «Άλλο» έχει δημιουργηθεί ως απόρροια της συνάθροισης όλων των προηγούμενων εμπειριών μας από αυτόν. Αυτή η προϋπάρχουσα εικόνα λειτουργεί ως μηχανισμός διαμεσολάβησης ανάμεσα σε κάθε εισερχόμενο μήνυμα για τον «Άλλο» και στον τρόπο με τον οποίο το αντιλαμβανόμαστε και αντιδρούμε σε αυτό (Boulding 1956). Αποτελεί ένα αντιληπτικό παραπέτασμα που φιλτράρει την κάθε νέα πληροφορία για τον «Άλλο».
Η διαδικασία σχηματισμού της εικόνας του «Άλλου» αποτελεί μία συνεχή διαλεκτική ανάμεσα στα εισερχόμενα μηνύματα και στην ήδη διαμορφωμένη, προϋπάρχουσα εικόνα. Όσο ισχυρότερη είναι η προϋπάρχουσα εικόνα, η οποία λειτουργεί ως αντιληπτικό φίλτρο, τόσο μεγαλύτερη είναι η στρέβλωση που επιφέρει στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την τρέχουσα πραγματικότητα. Στην πιο ακραία εκδοχή, αυτή των στερεοτύπων, καταλήγουμε να προσλαμβάνουμε το σήμερα αποκλειστικά μέσα από τον πρισματικό φακό του χθες.
Η έρευνα αυτή δεν αφορά το πώς «Εμείς» βλέπουμε τον «Άλλο», αλλά το πώς ο «Άλλος» βλέπει «Εμάς». Εξετάζουμε την απεικόνισή μας ως ο «Άλλος», ως η ετερότητα σε σχέση με την οποία ο δικός μας «Άλλος» συγκροτεί την ταυτότητά του. Κεντρικό ερευνητικό ερώτημα: Ποια είναι η εικόνα της ελληνοκυπριακής κοινότητας στον τουρκοκυπριακό Τύπο;
Υποθέσεις εργασίας: εθνοκεντρισμός vs επαλληλία
Ως εθνοκεντρισμός ορίζεται «η οπτική η οποία θέτει την ομάδα στην οποία ανήκει κάποιος στο κέντρο των πάντων και την αξιολόγηση όλων των άλλων με βάση αυτή την ομάδα» (Sumner 1940:13). Οφείλεται στην ύπαρξη ορίων που διαχωρίζουν τις ομάδες. Η ενεργοποίηση κατηγοριοποιήσεων και μεροληψιών που οφείλονται στην ύπαρξη αυτών των ορίων τείνει να είναι ταχεία και ασυνείδητη (Lamond & Molnar 2002).
Ο εθνοκεντρισμός επιφέρει προσκόμματα στη διαπολιτισμική επικοινωνία επηρεάζοντας τον τρόπο αντίληψης του άλλου (Jandt 2006:72-74). Στο πεδίο της κοινωνιολογίας των ειδήσεων καταγράφεται ο ειδησεογραφικός εθνοκεντρισμός ως κριτήριο επιλογής και ερμηνευτικής πλαισίωσης των εξωτερικών γεγονότων από τα μέσα ενημέρωσης σε όρους «εγγύτητας» και «εθνικού συμφέροντος».
Η διαδικασία αυτή ενσωμάτωσης των εξωχώριων γεγονότων στην εγχώρια οπτική από τα μέσα ενημέρωσης επηρεάζει τις εικόνες των κρατών και των εθνοτικών ομάδων (Σαμαράς & Ιορδανίδου 2014). Σύμφωνα με τη θεωρία της ρεαλιστικής σύγκρουσης, η σύγκρουση συμφερόντων δύο ομάδων για περιορισμένους πόρους και η σχέση ανταγωνισμού που παράγει δημιουργεί ρεαλιστική σύγκρουση μεταξύ αυτών των ομάδων, με αποτέλεσμα την ανάπτυξη αρνητικών διομαδικών στάσεων και συμπεριφορών οι οποίες σε βάθος χρόνου παγιώνονται σε αρνητικά στερεότυπα (Χαντζή 2006).
Η ιστορία των διακοινοτικών σχέσεων στην Κύπρο, η σε βάθος χρόνου συνέργεια του εθνοκεντρισμού με τον ρεαλιστικό ανταγωνισμό, οδηγούν στη διαμόρφωση της υπόθεσης εργασίας της απεικόνισης των Ελληνοκυπρίων ως δαιμονοποιημένης ετερότητας, μία διαφοροποίηση η οποία υποθέτουμε ότι είναι αδιαφοροποίητη από εσωτερικές αντιθέσεις στην τουρκοκυπριακή κοινότητα:
Υπόθεση Εργασίας 1 ή Υπόθεση της Δαιμονοποιημένης Ετερότητας
Οι Ελληνοκύπριοι ως ετερότητα για τον τουρκοκυπριακό Τύπο έχουν αρνητικές αναπαραστάσεις, οι οποίες δεν διαφοροποιούνται από την πολιτική τοποθέτηση των εφημερίδων.
Η εναλλακτική υπόθεση εργασίας συγκροτείται με βάση τη θεωρία της επαλληλίας πολιτικού-επικοινωνιακού συστήματος. Σύμφωνα με αυτή, η στάση απέναντι σε ένα πολιτικό υποκείμενο οριοθετείται από εσωτερικές αντιθέσεις στην κοινωνία.
Μέσα ενημέρωσης που «ευθυγραμμίζονται» με διαφορετικούς πολιτικούς σχηματισμούς, και κατά συνέπεια εκ συστήματος προβάλλουν διαφορετικές αντιλήψεις για την κοινωνία, θα έχουν σημαντικά διαφοροποιημένες αναπαραστάσεις των πολιτικών υποκειμένων (Hallin & Mancini 2004, Seymour-Ure 1974). Το αιτιακό σχήμα που ελέγχεται είναι: ανεξάρτητη μεταβλητή η πολιτική στάση της εφημερίδας, και εξαρτημένη μεταβλητή οι αναπαραστάσεις των Ελληνοκυπρίων.
Το υψηλό επίπεδο επαλληλίας πολιτικού-επικοινωνιακού συστήματος είναι αναμενόμενο από τα τουρκοκυπριακά ΜΜΕ, αφού πολλές από τις εφημερίδες αποτελούν τα επίσημα εκφραστικά όργανα πολιτικών κομμάτων ή συνδέονται με αυτά. Αυτό, σε συνδυασμό με την εθνικιστική προδιάθεση των δεξιών τουρκοκυπριακών εφημερίδων, οδηγεί στη διαμόρφωση της δεύτερης υπόθεσης εργασίας:
Υπόθεση Εργασίας 2 ή Υπόθεση της Επαλληλίας
Όσο πιο δεξιά στο ιδεολογικοπολιτικό φάσμα τοποθετείται μια τουρκοκυπριακή εφημερίδα, τόσο πιο αρνητικά απεικονίζει στα δημοσιεύματά της την ελληνοκυπριακή κοινότητα. Όσο πιο αριστερά στο ιδεολογικοπολιτικό φάσμα τοποθετείται μια τουρκοκυπριακή εφημερίδα, τόσο πιο θετική (ή λιγότερο αρνητική) είναι η απεικόνιση των Ελληνοκυπρίων στα δημοσιεύματά της.
Αναλυτικά εργαλεία: Εικόνες κρατών στις διεθνείς σχέσεις
Η θεωρία της εικόνας μάς παρέχει «τρόπους συγκρότησης των εικόνων που δύο ομάδες έχουν η μία για την άλλη σε ένα συγκεκριμένο διομαδικό πλαίσιο» (Alexander et al. 2005:783). Οι εικόνες και οι τάσεις συμπεριφοράς έναντι του άλλου προκαλούνται από την αντίληψη των δομικών σχέσεων και από τα συναισθήματα που αυτή δημιουργεί.
Σύμφωνα με τους Herrmann et al. (1997:403-433), οι εικόνες δικαιολογούν τάσεις συμπεριφοράς έναντι άλλων κρατών ή εθνοτικών ομάδων και ταυτόχρονα διατηρούν μια θετική και ηθική εικόνα για το ίδιο το έθνος κάποιου.
Οι εικόνες που έχουν τα κράτη για τους άλλους δρώντες στη διεθνή σκηνή περιέχουν μια σειρά από αξιολογήσεις: ότι ο «Άλλος» συνιστά απειλή ή ευκαιρία προς εκμετάλλευση ή δυνατότητα για αμοιβαίο κέρδος (Herrmann & Fischerkeller 1995: 425). Εξι εικόνες και τα χαρακτηριστικά που αντιστοιχούν στη κάθε μία έχουν καταγραφεί στην σχετική βιβλιογραφία. Οι εικόνες αυτές εργαλειοποιούνται στην παρούσα έρευνα:
α) Ο εχθρός: Η εικόνα του εχθρού εμφανίζεται όταν δύο έθνη θεωρούνται ως πολύ ανταγωνιστικά, αλλά διαθέτουν παρόμοια ισχύ και πολιτιστικό στάτους, κάτι που προκαλεί και στα δύο έθνη το αίσθημα της απειλής του ενός από το άλλο (Bilali 2010:276-277). Η εικόνα του «Άλλου» ως πολύ εχθρικού, ικανού να διαπράττει δολοπλοκίες και αναξιόπιστου, εξυπηρετεί το στόχο της δικαιολόγησης της τάσης για επίθεση.
β) Ο σύμμαχος: Η εικόνα του συμμάχου εμφανίζεται όταν ο «Άλλος» θεωρείται ως ίσος σε πολιτιστικό στάτους και ισχύ και ως έχων τους ίδιους στόχους και συμφέροντα, με αποτέλεσμα οι δρώντες να θεωρούν τη σχέση τους ως ευκαιρία για αμοιβαίο κέρδος και επομένως να εμφανίζεται η τάση για συνεργασία (Bilali 2010:276-277). Η εικόνα του συμμάχου που σχηματίζεται ως αποτέλεσμα μιας τέτοιας αξιολόγησης συμπεριλαμβάνει την αντίληψη του «Άλλου» με κυρίως θετικά χαρακτηριστικά όπως συνεργάσιμη, αξιόπιστη και δημοκρατική (Alexander et al. 2005:782).
γ) Ο βάρβαρος: Η εικόνα του βάρβαρου εμφανίζεται όταν ο «Άλλος» θεωρείται ότι έχει στόχους που δεν εναρμονίζονται με τους δικούς «μας», είναι ισχυρός αλλά πολιτιστικά κατώτερος. Η ετερότητα παρουσιάζεται ως βίαιη, σκληρή, παράλογη και ανήθικη (Alexander et al. 2005:782).
δ) Ο ιμπεριαλιστής: Η εικόνα του ιμπεριαλιστή δημιουργείται όταν ο «Άλλος» θεωρείται πιο ισχυρός και με παρόμοιο ή υψηλότερο πολιτιστικό στάτους από «Εμάς», με αποτέλεσμα να παρουσιάζεται ως πολύ εξελιγμένος από την άποψη των διαδικασιών του για λήψη αποφάσεων και των θεσμών του, ικανός για χάραξη πολύπλοκων στρατηγικών, αλλά εκμεταλλευτής των πόρων της χώρας του άλλου (Bilali 2010:276-277).
ε) Ο εξαρτώμενος: Η εικόνα του εξαρτώμενου παρουσιάζει τον «Άλλο» ως κατώτερο σε ισχύ και πολιτισμό, αλλά και ως ευκαιρία για αύξηση των κερδών «μας», με αποτέλεσμα μια τέτοια εικόνα να οδηγεί την πιο ισχυρή χώρα να εκμεταλλεύεται την αδύναμη και να θεωρεί την τάση για εκμετάλλευση ως νόμιμη και ηθική (Bilali 2010:276-277). Η εκμετάλλευση αυτή παρουσιάζεται ως βοήθεια ή προστασία του κατώτερου σε ισχύ και πολιτισμό έθνους από τον εαυτό του (Alexander et al. 2005:783).
Μεθοδολογία
Χρησιμοποιείται η μέθοδος της ποσοτικής ανάλυσης περιεχομένου, η συστηματική, τυποποιημένη και αντικειμενική διαδικασία κατηγοριοποίησης των κειμένων με χρήση προκαθορισμένων ταξινομικών συστημάτων (πρωτόκολλο κωδικοποίησης), η οποία είναι ιδιαίτερα χρηστική στην αναγνώριση νοημάτων. Η μέθοδος αυτή επιτρέπει τη διεξαγωγή συγκρίσεων και τον έλεγχο των υποθέσεων εργασίας.
Στόχος της έρευνας είναι να καταδειχθεί ο τρόπος απεικόνισης των Ελληνοκυπρίων μέσα στην τουρκοκυπριακή κοινότητα από έντυπα που ανήκουν σε ολόκληρο το ιδεολογικοπολιτικό φάσμα και αντικατοπτρίζουν όσο το δυνατόν πιο πιστά τις επικρατούσες απόψεις για να ελεγχθεί η ύπαρξη διαφοροποιήσεων στα αποτελέσματα, σύμφωνα με την πολιτική προδιάθεση της εφημερίδας.
Για τον λόγο αυτό, επελέγησαν τέσσερις από τις δεκαέξι τουρκοκυπριακές καθημερινές εφημερίδες με βάση τη θέση στην οποία βρίσκονται στο ιδεολογικοπολιτικό φάσμα και δευτερεύοντος την κυκλοφορία τους: AFRİKA (αριστερά), YENİ DÜZEN (κεντροαριστερά), KIBRIS (κεντροδεξιά) και η VOLKAN (ακροδεξιά).
Η περίοδος που μελετάται είναι ο Ιούλιος του 2014. Τα συναισθήματα στην Κύπρο είναι πιο έντονα τον Ιούλιο λόγω των τραγικών γεγονότων που συνέβησαν το 1974: τη βίαιη διχοτόμηση, τον πόνο που βίωσαν οι κάτοικοι από την απώλεια των πατρογονικών εστιών και το χαμό των αγαπημένων τους προσώπων.
Οι μνήμες αυτές αναζωπυρώνονται σε ετήσια βάση με τις εκδηλώσεις μνήμης, τιμής και πένθους για τους πεσόντες από την ελληνοκυπριακή κοινότητα και των στρατιωτικών παρελάσεων και πανηγυρισμών από την τουρκοκυπριακή κοινότητα. Η ετήσια κινητοποίηση της ιστορικής μνήμης διαχέεται και επηρεάζει τη συνολική εικόνα των κοινοτήτων παρέχοντας ένα προνομιακό πεδίο για τη διερεύνηση της διαδικασίας συγκρότησης της ταυτότητας και δαιμονοποίησης της ετερότητας.
Η μονάδα καταγραφής των δεδομένων είναι το συνολικό δημοσίευμα. Κατά την έρευνα κωδικοποιήθηκε συνολικά η απεικόνιση της ελληνοκυπριακής κοινότητας στις τουρκοκυπριακές εφημερίδες σε επίπεδο δημοσιεύματος.
Σε κάθε κείμενο εξετάστηκε η εμφάνιση κάθε εικόνας καθώς και η κυρίαρχη παρουσία, όταν εμφανίζονται πέραν των δύο απεικονίσεων. Εξετάσθηκαν οι έξι προαναφερθείσες εικόνες που αντλήθηκαν από τη θεωρία της εικόνας στις διεθνείς σχέσεις καθώς και η εικόνα της φινλανδοποίησης, η οποία διαμορφώθηκε από το ιστορικό πλαίσιο των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Κωδικοποιήθηκε το σύνολο της ειδησεογραφίας που εμπεριείχε αναφορές στην ελληνοκυπριακή κοινότητα και τους Ελληνοκύπριους. Συνολικά, τον Ιούλιο του 2014 καταγράφηκαν 1154 ειδησεογραφικά κείμενα στις 4 τουρκοκυπριακές εφημερίδες.
Ποιοτική ανάλυση της εικόνας
Η παρουσίαση αυτή επικεντρώνεται στην κυρίαρχη εικόνα, αυτή του εχθρού. Αρχικά εξετάζεται ποιοτικά το περιεχόμενο αυτής της εικόνας ενώ στην επόμενη ενότητα εξετάζονται τα στοιχεία ποσοτικά.
Τα αποσπάσματα που παρατίθενται είναι αποκαλυπτικά για τον τρόπο με τον οποίο οι Τουρκοκύπριοι συγκροτούν την εικόνα της δαιμονοποιημένης ετερότητας για τους Ελληνοκύπριους.
Το μοτίβο σχέσεως στην εικόνα του εχθρού ορίζεται από ασυμβατότητα στόχων και ίση ισχύ, ενώ η πιθανή δράση η οποία εμπεριέχεται σε αυτή την εικόνα είναι της επίθεσης ή σύγκρουσης (Xiufang & Chitti 2009:2).
«[…] Ο κ. Ταλάτ πιστεύει ότι θα “συνάψει στενές σχέσεις” μεταξύ των Τουρκοκυπρίων και του κόσμου κάνοντάς τους μια κοινότητα μέσα σε ένα λαό όπως θέλει το ΑΚΕΛ. Ξεχνά ότι ο Χριστόφιας λέει ότι “στόχος μου είναι να διώξω την Τουρκία από το νησί και να αποκόψω τους Τουρκοκύπριους από την Τουρκία”. Δεν θέλει να θυμάται ότι ο Χριστόφιας είπε: “Βαδίζω στα χνάρια του Μακαρίου. Αντλούμε έμπνευση από την ΕΟΚΑ. Ο Ταλάτ δεν πρέπει να ζητά δικαιώματα που επισκιάζουν τα δικαιώματα της πλειοψηφίας. Θα εφαρμοστούν οι νόμοι της ΕΕ. Δεν μπορεί να δοθούν ειδικά δικαιώματα στους Τούρκους και να γίνουν αποδεχτές παρεκκλίσεις”. […] Η ανακήρυξη της ΤΔΒΚ, που έκανε τον κ. Ταλάτ να κλάψει, έκανε και τον μακαρίτη Δρ. Κιουτσιούκ να κλάψει λέγοντας “τώρα δεν θα έχω έγνοια”. Ήταν δάκρυα περηφάνιας και χαράς. Ήμασταν περήφανοι διότι μετά από εικοσάχρονη προσπάθεια αποκτούσαμε την ελευθερία μας ως λαός κυρίαρχος, συνιδρυτής, που είχε το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης και που οι Ελληνοκύπριοι προσπάθησαν να του καταπατήσουν αυτό το δικαίωμα ανοίγοντας ομαδικούς τάφους. Μετά από εικοσαετή αγώνα κατά όσων ήθελαν να μας κάνουν μειονότητα μέσα σε έναν λαό (τον ελληνοκυπριακό λαό), λέγαμε: “Υπάρχουμε και θα υπάρχουμε. Αν θες ομοσπονδία, έλα αποδεχόμενος την κυριαρχία μας, το δικαίωμα αυτοδιάθεσής μας, το κράτος μας και τα δικαιώματα της Τουρκίας πάνω στην Κύπρο […]»
(Εφημερίδα Volkan, 01/07/2014, σελ. 4)
Το συγκεκριμένο απόσπασμα προέρχεται από σχόλιο το οποίο αποσκοπεί να αποδομήσει την πολιτική του Τουρκοκύπριου ηγέτη Ταλάτ. Το απόσπασμα προέρχεται από άρθρο που έγραψε για την εφημερίδα ο πρώην Τουρκοκύπριος ηγέτης Ραούφ Ντενκτάς στις 7/11/2009 και το οποίο αναδημοσιεύεται την 1/7/2014. Η Volkan έχει ως πρακτική να αναδημοσιεύει καθημερινά παλαιά άρθρα του Ραούφ Ντενκτάς.
Υπό τον τίτλο «Εμείς οι έχοντες περιθωριακές απόψεις», ο αρθρογράφος παρουσιάζει ως ασύμβατους τους στόχους Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, αναφέροντας ότι στόχος του τέως Προέδρου Χριστόφια ήταν να διώξει την Τουρκία από το νησί και να αποκόψει τους Τουρκοκύπριους απ’ αυτήν, ενώ δεν αποδεχόταν και παρεκκλίσεις από το κεκτημένο της ΕΕ υπέρ των Τουρκοκυπρίων.
Η αναφορά σε «συνιδρυτές» και «κυρίαρχο λαό» παραπέμπει στην άποψη του συντάκτη ότι οι δύο κοινότητες στην Κύπρο έχουν ίσο καθεστώς. Επίσης, ενδεικτική της απεικόνισης των Ελληνοκυπρίων στο εν λόγω άρθρο είναι η αναφορά ότι προσπαθούσαν να καταπατήσουν τα δικαιώματα των Τουρκοκυπρίων ρίχνοντάς τους σε ομαδικούς τάφους. Αυτό δείχνει μια τάση για επίθεση και σύγκρουση.
«Η ελληνοκυπριακή πλευρά αντέδρασε και έγινε πυρ και μανία επειδή μερικοί Πρέσβεις συμμετείχαν σε γεύμα του ΥΠΕΞ της ΤΔΒΚ Οζντίλ Ναμί. […] Λίγο ακόμα και θα ανακηρύξουν personanongrata, ανεπιθύμητους τους Πρέσβεις αυτούς. Τι φανατισμός, τι ρατσισμός είναι αυτός Θεέ μου! […]Μετά από αυτό το ντροπιαστικό γεγονός μου τηλεφώνησε ο συνδικαλιστής και γραφειοκράτης μας Tuğrul Hilmi. Ένα γεγονός που μου περιέγραψε ήταν γεμάτο με συμπεράσματα ότι δεν έχει αλλάξει καθόλου από τη δεκαετία του 1960 η ρατσιστική νοοτροπία επιβολής εμπάργκο των Ελληνοκυπρίων. Κοιτάξτε τι μου διηγήθηκε ο κύριος Tuğrul Hilmi: “Μετά την κατάρρευση της συνεταιρικής Τουρκο-Ελληνικής Δημοκρατίας με τα γεγονότα του 1963, ο τουρκοκυπριακός λαός περικυκλώθηκε σε γκέτο σε όλο το νησί. Οι ελληνοκυπριακές επιθέσεις διεξάγονταν σε διάφορες περιοχές, σε διάφορες μορφές. […] Ένοπλοι Ελληνοκύπριοι δεν άφηναν πουλί να πετάξει στους δρόμους. […] Μέσα στο πολεμικό κλίμα εκείνων των ημερών έρχεται στην Κύπρο ο Πρόεδρος της ICFTU. Λέει ξεκάθαρα ότι θέλει να συναντηθεί με τον Πρόεδρο της TÜRK-SEN Necati Taşkın. Η ελληνοκυπριακή πλευρά ξεσηκώνεται. […] Ο τότε Ελληνοκύπριος υπουργός Εργασίας γνωστός ΕΟΚΑτζής Τάσσος Παπαδόπουλος πρώτα ανακοινώνει ότι κάτι τέτοιο είναι αδύνατο και ότι δεν θα δώσει άδεια. […] Κατόπιν τούτου ο Παπαδόπουλος δοκιμάζει άλλη τακτική. Λέει στον άνθρωπο ότι θα θέσει σε κίνδυνο τη ζωή και την ασφάλειά του και ότι οι τουρκικές περιοχές βρίσκονται στα χέρια στασιαστών.[…]” Αφού μου διηγήθηκε αυτή την ανάμνησή του, ο Tuğrul Hilmi επισήμανε την εξής ειρωνεία: “Πρωταγωνιστικό ρόλο σε εκείνη την παρεμπόδιση τότε είχε ο Τάσσος Παπαδόπουλος. Ενώ σήμερα πρωτοστατεί σε αυτό ο γιος του Παπαδόπουλου. Έχω να πω ότι η σημερινή ελληνοκυπριακή ηγεσία εφαρμόζει απαράλλακτη την ρατσιστική πολιτική που κληρονόμησε από τον Μακάριο και τον Παπαδόπουλο”. […]»
(Εφημερίδα Kıbrıs, 07/07/2014, σελ. 8)
Στο παράδειγμα αυτό είναι εμφανής η ασυμβατότητα συμφερόντων και στόχων, σύμφωνα με τον αρθρογράφο, αφού η ελληνοκυπριακή πλευρά αντιδρά σε μια συνάντηση της τουρκοκυπριακής πλευράς με ξένους πρέσβεις για να προωθήσει τα συμφέροντά της.
Η απεικόνιση των Ελληνοκυπρίων ως του «εχθρού» ενισχύεται με την ιστορική αναφορά του αρθρογράφου στο βίωμα του συγκεκριμένου συνδικαλιστή. Οι εικόνες των δρώντων στη διεθνή σκηνή επηρεάζονται και από την ιστορία, αφού «η εικόνα ενός ατόμου για ένα αντικείμενο στο παρόν είναι συνάρτηση των απόψεών του για το παρελθόν και το μέλλον» (Xiufang & Chitti 2009: 5).
«Ο Αναστασιάδης λέει ότι “η υπάρχουσα Κυπριακή Δημοκρατία είναι κοινό κράτος των Τουρκοκυπρίων και των Ελληνοκυπρίων, δεν χρειάζεται να διαλυθεί αυτή η δημοκρατία και να συσταθεί ένας νέος συνεταιρισμός στηριζόμενος σε δύο ιδρυτικά κράτη, αυτό που πρέπει να γίνει είναι η μετεξέλιξη της Κυπριακής Δημοκρατίας και η μετατροπή της σε δικοινοτική ομοσπονδία και αυτή είναι η μεγαλύτερη υποχώρηση στην οποία προβαίνουν οι Ελληνοκύπριοι”. […] Σε ποιαν Κυπριακή Δημοκρατία αναφέρεται; […] Αναμφίβολα αναφέρονται στο ρατσιστικό και εχθρό των Τούρκων Ελληνοκυπριακό κράτος που αυτή τη στιγμή αποτελείται εκατό τοις εκατό από Ελληνοκύπριους και ονομάζεται “Κυπριακή Δημοκρατία”. […]»
(Εφημερίδα Volkan, 09/07/2014, σελ. 3)
Στο παράδειγμα αυτό οι Ελληνοκύπριοι και η Κυπριακή Δημοκρατία κατονομάζονται ευθέως ως «εχθρός» των Τουρκοκυπρίων. Η ασυμβατότητα συμφερόντων και στόχων είναι εμφανής.
Η αναφορά στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας γίνεται με τη χρήση μόνο του επώνυμού του, χωρίς οποιονδήποτε επιθετικό προσδιορισμό τού τύπου «Ελληνοκύπριος ηγέτης», «πρόεδρος/ηγέτης της ελληνοκυπριακής διοίκησης». Αυτό καταδεικνύει μια εμφανή προσπάθεια υποτίμησης και απαξίωσης του προσώπου του και του θεσμού που εκπροσωπεί ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας.
Στη συνέχεια παρατίθεται ένα παράδειγμα με την εικόνα του συμμάχου, τη μόνη άλλη εικόνα η οποία είχε επαρκή εμφάνιση στο δείγμα. Η εικόνα του συμμάχου συμπεριλαμβάνει αντίληψη της έξω ομάδας με κυρίως θετικά χαρακτηριστικά, όπως συνεργάσιμη, αξιόπιστη και δημοκρατική (Alexander et al. 2005:782).
«[…] Η πολιτική που ακολούθησε το CTP[6] ήταν μια πολιτική που μιλούσε την παγκόσμια γλώσσα και έξω από τα καλούπια της εξωτερικής πολιτικής της τουρκικής πλευράς και ακόμα και αυτής της ελληνοκυπριακής. […] Το ένα υποκείμενο της πολιτικής του CTP είναι οι Τουρκοκύπριοι και το άλλο η Κύπρος. Και γι’ αυτό μέσα στις πολιτικές του θεώρησε και τους Ελληνοκύπριους ως μια ίση συνιστώσα του νησιού. Γι’ αυτό και πάντοτε οι Ελληνοκύπριοι σέβονταν το CTP και τα μέλη του. Για τους Τουρκοκύπριους και τους Ελληνοκύπριους το CTP έγινε το πρωτοπόρο κόμμα που θα επιλύσει το κυπριακό πρόβλημα. Όχι μόνο οι Κύπριοι αλλά και όλοι οι τρίτοι λένε ότι ο ηγέτης που θα λύσει το πρόβλημα θα βγει από αυτό το κόμμα. […]»
(Εφημερίδα Yeni Düzen, 05/07/2014, σελ. 11)
Πρόκειται για άρθρο του Kutlay Erk, Γενικού Γραμματέα του CTP, ο οποίος υπερασπίζεται τις πολιτικές που ακολουθεί το κόμμα του. Τίτλος του άρθρου «Η Κύπρος, οι Τουρκοκύπριοι και το CTP».
Οι Ελληνοκύπριοι αναφέρονται στο άρθρο μόνο σε ένα μικρό του μέρος ως [δευτερεύοντα] υποκείμενα. Ωστόσο, στις αναφορές αυτές θεωρούνται ότι έχουν ίσο καθεστώς με τους Τουρκοκύπριους και ότι είναι υπαρκτό το ενδεχόμενο συνεργασίας τους, κάτι που δεν συνάδει με την επίσημη τουρκική πολιτική η οποία επιχειρεί να καταδείξει το αδύνατο της συνεργασίας και της συμβίωσης των δύο κοινοτήτων ούτως ώστε να μπορεί να στηρίξει την επιχειρηματολογία της για την αναγκαιότητα αναγνώρισης δύο χωριστών κρατών.
Εικόνα εχθρού – ποσοτική ανάλυση
Σε ένα δημοσίευμα μπορεί να υπάρχει πέραν της μίας εικόνας για την ελληνοκυπριακή κοινότητα ή να μην υπάρχει καμία εικόνα. Εικόνα για την ελληνοκυπριακή κοινότητα εμφανίζεται στο 74,9% του συνόλου των δημοσιευμάτων που μελετήθηκαν. Η εικόνα του «εχθρού» εμφανίζεται στην συντριπτική πλειοψηφία των δημοσιευμάτων που περιέχουν εικόνα (73,7%). Δεύτερη σε συχνότητα αναφοράς είναι την εικόνα του «συμμάχου» (35,1%). Στο 68,2% των δημοσιευμάτων στα οποία υπάρχει εικόνα, η κυρίαρχη είναι η εικόνα του «εχθρού», στο 25,8% του συμμάχου, στο 5,7% του εξαρτώμενου και στο 0,3% της φινλανδοποίησης.
Πίνακας 1
Στο 25,1% του συνόλου των 1154 δημοσιευμάτων δεν εμφανίζεται οποιαδήποτε εικόνα. Αξιοσημείωτη είναι η διαφοροποίηση της Afrika από τις υπόλοιπες τρεις εφημερίδες όσον αφορά το ποσοστό απουσίας εικόνας ετερότητας για τους Ελληνοκύπριους. Συγκεκριμένα, στο 37,6% των δημοσιευμάτων της Afrika δεν υπάρχει καμία εικόνα, ενώ τα ποσοστά για τις άλλες εφημερίδες στην κατηγορία αυτή κυμαίνονται στα ίδια περίπου επίπεδα (Yeni Düzen 20,2%, Kıbrıs 23,1% και Volkan 21,1%).
Η εικόνα του εχθρού εμφανίζεται σε 589 δημοσιεύματα (68,2%). Τα υψηλότερα ποσοστά γι’ αυτή την εικόνα παρουσιάζονται στην ακροδεξιά Volkan (83,3%). Όσο αριστερότερα στο ιδεολογικοπολιτικό φάσμα βρίσκεται μια εφημερίδα, τόσο χαμηλότερο είναι το ποσοστό εμφάνισης της εικόνας του εχθρού στα δημοσιεύματά της. Έτσι, στην κεντροδεξιά Kıbrıs εμφανίζεται στο 71,7% των δημοσιευμάτων, στην κεντροαριστερή Yeni Düzen στο 59,2% και στην αριστερή Afrika στο 47,4%.
Πίνακας 2
Αντίθετη είναι η τάση που παρατηρείται στην περίπτωση της εικόνας του συμμάχου, η οποία υπάρχει σε 223 δημοσιεύματα (25,8%). Το υψηλότερο ποσοστό εμφανίζεται στην Afrika (39,1%). Όσο δεξιότερα στο ιδεολογικοπολιτικό φάσμα τοποθετείται μια εφημερίδα, το ποσοστό αυτό είναι χαμηλότερο. Έτσι, στη Yeni Düzen παρουσιάζεται στο 35,1% των δημοσιευμάτων, στην Kıbrıs στο 24% και στη Volkan στο 13,1%.
Πίνακας 3
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι εικόνα εμφανίζεται σε όλα τα σχόλια της Volkan (100%) και ότι η εικόνα αυτή είναι η εικόνα του εχθρού σε όλες τις περιπτώσεις. Εικόνα δεν υπάρχει στο 20,7% των σχολίων της Afrika, στο 13,8% των σχολίων της Yeni Düzen και στο 4,1% των σχολίων της Kıbrıs.
Στο ειδησεογραφικό μέρος των εφημερίδων παρατηρείται μεγαλύτερη έλλειψη οποιασδήποτε εικόνας σε σύγκριση με το σχολιαστικό μέρος. Η σχέση αυτή, η οποία είναι στατιστικά σημαντική σε όλες τις εφημερίδες, με εξαίρεση τη Yeni Düzen, προκύπτει από την λειτουργία της αρχής της ειδησεογραφικής αντικειμενικότητας ως τρόπου κατασκευής των ειδήσεων. Σύμφωνα με την αρχή αυτή, υπάρχει διαχωρισμός του αμιγώς ειδησεογραφικού μέρους και του σχολιασμού. Ο σχολιασμός παράγει ερμηνείες και κατασκευάζει εικόνα ετερότητας σε υψηλότερα ποσοστά από την απλή καταγραφή γεγονότων.
Οι εφημερίδες της αριστεράς παρουσιάζουν χαμηλότερα ποσοστά εμφάνισης της εικόνας του εχθρού, τόσο στα άρθρα όσο και στα σχόλια. Όσο πιο δεξιά στο πολιτικό φάσμα τοποθετείται μια εφημερίδα, τόσο μεγαλύτερη είναι η συχνότητα εμφάνισης της εικόνας αυτής στα δημοσιεύματά της.
Η εικόνα του εχθρού εμφανίζεται με την ακόλουθη συχνότητα στις ειδήσεις των υπό μελέτη εφημερίδων: Afrika 50%, Yeni Düzen 58,4%, Kıbrıs 68,6% και Volkan 75,3%. Στα σχόλια, τα ποσοστά εμφάνισης της εικόνας του εχθρού είναι υψηλότερα στις δεξιές εφημερίδες και χαμηλότερα στις αριστερές εφημερίδες. Συγκεκριμένα η εικόνα του εχθρού διαπιστώνεται στο 39,1% των σχολίων στην Afrika, στο 52% στη Yeni Düzen, στο 78,7% στην Kıbrıs και στο 100% στη Volkan. Πάντως, στις δεξιές εφημερίδες παρατηρούνται υψηλότερα ποσοστά της εικόνας του εχθρού στα σχόλια, ενώ στις αριστερές εφημερίδες η εικόνα αυτή εμφανίζεται συχνότερα στο ειδησεογραφικό μέρος.
Στην περίπτωση της εικόνας του συμμάχου, οι εφημερίδες της αριστεράς παρουσιάζουν υψηλότερα ποσοστά από τα αντίστοιχα των εφημερίδων της δεξιάς, τόσο στο ειδησεογραφικό τους μέρος όσο και στο σχολιαστικό. Στις ειδήσεις η εικόνα του συμμάχου εμφανίζεται στο 37% των δημοσιευμάτων της Afrika και στο 34,3% των δημοσιευμάτων της Yeni Düzen, ενώ μειώνεται σε 27,3% και 19,4% στην Kıbrıs και στη Volkan αντίστοιχα.
Η εικόνα του συμμάχου εμφανίζεται στο 45,7% των σχολίων της Afrika και στο 48% των σχολίων της Yeni Düzen. Το ποσοστό εμφάνισης της εν λόγω εικόνας μειώνεται δραστικά στα σχόλια της Kıbrıs (14,9%) και εξαφανίζεται εντελώς στα σχόλια της Volkan (0,0%). Από το τελευταίο εύρημα μπορεί να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι το 19,4% των ειδήσεων της Volkan που περιέχουν την εικόνα του συμμάχου αφορούν δηλώσεις πολιτικών προσώπων, τις οποίες η εφημερίδα παρέθεσε ως είχαν σε μια προσπάθεια τήρησης της αρχής της αντικειμενικότητας.
Συμπεράσματα
Σε όλες τις εφημερίδες, κυρίαρχη εικόνα είναι η εικόνα του εχθρού. Όσο δεξιότερα στο ιδεολογικοπολιτικό φάσμα βρίσκεται μια εφημερίδα, τόσο υψηλότερο είναι το ποσοστό εμφάνισης της εικόνας του εχθρού στα δημοσιεύματά της. Η εικόνα που εμφανίζεται συχνότερα μετά από αυτήν του εχθρού είναι η εικόνα του συμμάχου, η οποία παρουσιάζεται με υψηλότερα ποσοστά όσο αριστερότερα στο ιδεολογικοπολιτικό φάσμα τοποθετείται μια εφημερίδα.
Η απεικόνιση των Ελληνοκυπρίων στον δεξιό τουρκοκυπριακό Τύπο είναι αρνητική, αλλά δεν μπορεί να χαρακτηριστεί θετική η απεικόνισή τους στον αριστερό Τύπο, αφού τα ποσοστά εμφάνισης της εικόνας του εχθρού στις εφημερίδες Afrika και Yeni Düzen είναι υψηλότερα στην πρώτη και πολύ υψηλότερα στη δεύτερη σε σχέση με αυτά της εικόνας του συμμάχου.
Επομένως, η υπόθεση εργασίας της επαλληλίας ισχύει μεν, αλλά εν μέρει περιορίζεται η ισχύς της από την υπόθεση εργασίας της δαιμονοποιημένης ετερότητας. Οι αριστερές εφημερίδες χτίζουν μία λιγότερο αρνητική εικόνα για τους Ελληνοκύπριους από τον δεξιό Τύπο, αλλά δεν ανατρέπουν την σχέση ετερότητας με τους Ελληνοκύπριους.
Η παρούσα δημοσίευση αποσκοπεί να συνεισφέρει στην αντίληψη του τρόπου με τον οποίο οι Τουρκοκύπριοι βλέπουν τους Ελληνοκύπριους σήμερα και στην αλληλοκατανόηση μεταξύ των δύο κοινοτήτων της Κύπρου. Τα κομβικά ερωτήματα που ανακύπτουν από αυτή τη μελέτη είναι: (α) Πόσο κατάλληλη για την οικοδόμηση σχέσεων εμπιστοσύνης μεταξύ των δύο κοινοτήτων είναι η γενική εικόνα που επικρατεί για τους Ελληνοκύπριους στον τουρκοκυπριακό Τύπο; (β) Πόσο ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα των συνθηκών ρεαλιστικού ανταγωνισμού που βιώνουν οι δύο κοινότητες και σε ποιο βαθμό προέρχονται από προγενέστερες φάσεις ανταγωνισμού οι οποίες έχουν παγιωθεί σε στερεοτυπικούς τρόπους θέασης του «Άλλου»; (γ) Πώς θα μεταβληθούν αυτές οι απεικονίσεις διαχρονικά σε σχέση με τις εξελίξεις στα ζητήματα πολιτικής; Ποια είναι η δυνατότητα της πραγματικότητας να μεταβάλει τις αναπαραστάσεις;
* Ο Ιάκωβος Τσαγγάρης είναι Τουρκολόγος στο Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών της Κυπριακής Δημοκρατίας και απόφοιτος του ΜΠΣ «Επικοινωνία και νέα Δημοσιογραφία» του ΑΠΚΥ. Ο Αθανάσιος Ν. Σαμαράς είναι Επίκουρος Καθηγητής διεθνούς και πολιτικής επικοινωνίας στο Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς και Διευθυντής του Εργαστηρίου Στρατηγικής Επικοινωνίας και Μέσων Ενημέρωσης.
Βιβλιογραφία
Alexander, M.G., Levin, S. and Henry P. (2005). Image Theory, Social Identity, and Social Dominance: Structural Characteristics and Individual Motives Underlying International Images. Political Psychology. 26 (1): 27-45.
Bilali, R. (2010). Assessing the Internal Validity of Image Theory in the Context of Turkey – U.S. Relations. Political Psychology. 31 (2): 275-304.
Boulding, K. (1959). National Images and International Systems. Journal of Conflict Resolution. 3 (2): 120-131.
Hallin, D.C. and Mancini, P. (2004). Comparing Media Systems: Three Models of Media and Politics. Cambridge: Cambridge University Press.
Herrmann, R.K. and Fischerkeller, M.P. (1995). Beyond the Enemy Image and Spiral Model: Cognitive–Strategic Research after the Cold War. International Organization. 49: 415-450.
Herrmann, R.K., Voss, J.F., Schooler, T.Y.E. and Ciarrochi, J. (1997). Images in International Relations: An Experimental Test of Cognitive Schemata. International Studies Quarterly. 41: 403-433.
Jandt F.E. (2006). Introduction to Intercultural Communication: Identities in a Global Community. Thousand Oaks – London: Sage Publications.
Lamond M. and Molnar V. (2002). The Study of Boundaries in the Social Science. Annual Reviews of Sociology. 28: 167-195.
Seymour-Ure C. (1974). The Political Impact of the Mass Media. London: Constable.
Sumner W.G. (1940). Folkways. Boston: Ginn Press.
Xiufang, L. and Narren, Ch. (2009), Reframing National Image: A Methodological Framework. Conflict & Communication online. 8 (2): 1-11.
Σαμαράς, Α.Ν. και Ιορδανίδου, Σ. (2014). Οικονομική Κρίση και Διεθνής Εικόνα της Γερμανίας. Μια συγκριτική Διαπολιτιστική Ανάλυση Περιεχομένου. Στο: Σαμαράς Α.Ν. (2014) Εικόνες Κρατών, Στρατηγική Επικοινωνία, Ήπια Ισχύς και Μέσα Ενημέρωσης. Αθήνα: Καστανιώτης, σσ. 225-247.
Χαντζή, Α. (2008). Κοινωνικά Στερεότυπα και Διομαδικές Σχέσεις. Στο: Παπαστάμου, Σ. (επιμ.) Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία, Τόμος Β’. Αθήνα: Εκδόσεις Πεδίο, σσ. 223-258.
