Των Σοφία Θ. Παπαδημητρίου (1) & Λίνα Π. Βαλσαμίδου (2)
Ο 21ος αιώνας είναι μια περίοδος γρήγορων αλλαγών και πρωτοφανών μετασχηματισμών. Πολλές χώρες μεταβαίνουν σταδιακά από τις βιομηχανικές κοινωνίες στις κοινωνίες της γνώσης και αυτή η μετάβαση φέρνει μαζί της σημαντικούς κοινωνικούς μετασχηματισμούς. Στην «εποχή της πληροφορίας μιας δικτυωμένης κοινωνίας» (Castells, 1996), οι άνθρωποι χρειάζονται νέες δεξιότητες, μη παραδοσιακές, για να αντιμετωπίσουν το μεταβαλλόμενο κοινωνικό και τεχνολογικό περιβάλλον. Σε αυτό το πλαίσιο, με πρωτοβουλία της UNESCO, ξεκίνησε ένα νέο κίνημα για την προώθηση του γραμματισμού στα Μέσα και την πληροφορία (MIL). Σκοπός του κινήματος είναι να φέρει μαζί τα πεδία της πληροφοριακής παιδείας και του γραμματισμού στα Μέσα ως ένα συνδυασμένο σύνολο δεξιοτήτων που είναι απαραίτητες για τη ζωή και την εργασία σήμερα (Lee & So, 2014).
O γραμματισμός στα Μέσα και ο πληροφοριακός γραμματισμός ήταν πάντα στενά συνδεδεμένοι. Ωστόσο η μεγάλη διάδοση και κυριαρχία του Διαδικτύου οδήγησε στο να γίνουν οι δύο αυτοί γραμματισμοί όλο και περισσότερο αλληλένδετοι. Ο πληροφοριακός γραμματισμός δίνει έμφαση στην πρόσβαση στην πληροφορία και στην αξιολόγηση και δεοντολογική χρήση αυτής της πληροφορίας. Ακόμη, στην «ικανότητα του πολίτη να χρησιμοποιεί τις πληροφορίες που χρειάζεται έτσι ώστε να καταστεί πληροφοριακά αυτόνομος και διά βίου εκπαιδευόμενος». Ο γραμματισμός στα Μέσα δίνει έμφαση στην ικανότητα της κατανόησης των λειτουργιών των Μέσων, της αξιολόγησης του τρόπου με τον οποίο εκπληρώνονται αυτές οι λειτουργίες, καθώς και στην ορθολογική εμπλοκή με τα Μέσα για την προσωπική έκφραση (Moeller et al., 2011• UNESCO, 2011). Σ’ έναν κόσμο που κατακλύζεται από ψηφιακά και παραδοσιακά Μέσα, οι πολίτες είναι σημαντικό να μάθουν τη χρήση τους με κριτικό τρόπο, γνωρίζοντας πώς να ερμηνεύουν το μήνυμα/πληροφορία που λαμβάνουν. Χρειάζεται να «αποκτήσουν» γνώσεις, δεξιότητες και στάσεις ώστε να εμπλέκονται στα Μέσα, και κατ’ επέκταση στις πολιτικές διαδικασίες και τη διακυβέρνηση και να χρησιμοποιούν αποτελεσματικά τις πηγές που προσφέρονται.
Είναι σημαντικό οι νέοι να κατανοήσουν τις λειτουργίες των Μέσων και των παρόχων πληροφοριών και να αναζητούν, να αξιολογούν, να χρησιμοποιούν και να δημιουργούν πληροφορία για την εκπλήρωση προσωπικών, κοινωνικών, επαγγελματικών και εκπαιδευτικών στόχων. Είναι σημαντικό επίσης να κατέχουν βασικές δεξιότητες κριτικής σκέψης, ανάλυσης και χρήσης αυτών για την προσωπική τους έκφραση, ώστε να γίνουν ενημερωμένοι πολίτες και επαγγελματίες και να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση και τις δημοκρατικές διαδικασίες την κοινωνίας (UNESCO, 2011:58).
Ο γραμματισμός ή παιδεία στα Μέσα και την πληροφορία ενισχύει την ικανότητα των ανθρώπων να απολαμβάνουν τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, όπως εκφράζονται στο Άρθρο 19 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, όπου αναφέρεται ότι «Καθένας έχει το δικαίωμα της ελευθερίας της γνώμης και της έκφρασης. Το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει την ελευθερία της άποψης χωρίς δυσμενείς συνέπειες, καθώς και την ελευθερία να αναζητά, να λαμβάνει και να μεταδίδει πληροφορίες και ιδέες με οποιοδήποτε μέσο και ανεξάρτητα από συνοριακές χωροθετήσεις» (UNESCO, 2011:20).
Τα βασικά οφέλη της MIL είναι:
- Κατά τη διαδικασία της διδασκαλίας και της μάθησης εφοδιάζει τους εκπαιδευτικούς με επιπλέον γνώση για την ενδυνάμωση μελλοντικών πολιτών.
- Παρέχει σημαντική γνώση γύρω από τις λειτουργίες των καναλιών των Μέσων και της πληροφορίας στις δημοκρατικές κοινωνίες, πρακτική γνώση σχετικά με τις απαιτούμενες συνθήκες για την εκπλήρωση των λειτουργιών αυτών με αποτελεσματικό τρόπο, και γνώση για τις βασικές δεξιότητες που απαιτούνται προκειμένου να αξιολογείται η απόδοση των Μέσων και των παρόχων πληροφορίας, από τις αναμενόμενες αυτές λειτουργίες.
- Προωθεί την ανάπτυξη ελεύθερων, ανεξάρτητων και πλουραλιστικών Μέσων και ανοικτών συστημάτων πληροφορίας.
Παγκόσμια εβδομάδα γραμματισμού στα Μέσα και την πληροφορία – Global Media and Information Literacy (MIL) Week
Η ετήσια εβδομάδα Global Media and Information Literacy (MIL), που ξεκίνησε το 2012, καθοδηγείται από την UNESCO σε συνεργασία με το GAPMIL (Global Alliance for Partnerships on Media and Information Literacy), το UNAOC (United Nations Alliance of Civilization) και το Πανεπιστημιακό Δίκτυο MIL και Διαπολιτισμικού Διαλόγου (MILID). Συνενώνει διάφορους φορείς που δεσμεύονται να προωθήσουν τη MIL ως μέσο για την ενίσχυση της κοινωνικής ένταξης και του διαπολιτισμικού διαλόγου. Αποτελεί μια σημαντική ευκαιρία για τους ενδιαφερόμενους φορείς να αναθεωρήσουν και να γιορτάσουν την πρόοδο που έχει επιτευχθεί προς την κατεύθυνση «MIL για όλους».
Η UNESCO και η GAPMIL καλούν συνεργάτες τους σε όλο τον κόσμο να προωθήσουν την παγκόσμια εβδομάδα MIL. Μαζί με τις εκδηλώσεις (Διεθνές Συνέδριο MIL, Συνέδριο Διαπολιτισμικού Διαλόγου και Φόρουμ για τη Νεολαία), η παγκόσμια εβδομάδα MIL ενθαρρύνει τοπικές εκδηλώσεις σε όλο τον κόσμο με σκοπό την προώθηση της MIL σε κλάδους και επαγγέλματα.
Στο πλαίσιο αυτό και με αφορμή τη συμμετοχή του Advanced Media Institute στην Παγκόσμια Εβδομάδα για την Παιδεία στα Μέσα και την Πληροφορία της UNESCO στις 24-31 Οκτωβρίου 2019, επιχειρήθηκε για λογαριασμό του περιοδικού Δημοσιογραφία διερεύνηση των απόψεων των φοιτητών του ΜΠΣ «Επικοινωνία και Νέα Δημοσιογραφία» του Ανοικτού Πανεπιστημίου της Κύπρου για τον κρίσιμο και διευρυμένο ρόλο της παιδείας στα Μέσα στην ψηφιακή εποχή.
Η έρευνα
Η μικρής έκτασης έρευνα πραγματοποιήθηκε από 31 Οκτωβρίου έως 30 Νοεμβρίου 2019 μέσω των Google Forms σε δείγμα 55 φοιτητών και φοιτητριών του ΜΠΣ «Επικοινωνία και Νέα Δημοσιογραφία» του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου. Πιο συγκεκριμένα, το δείγμα περιελάμβανε 19 φοιτητές (34,5%) και 36 φοιτήτριες (65,5%). Τα ποσοστά των ηλικιών του δείγματος ήταν: 24% έως 30 ετών, 69% μεταξύ 30-50 και 7% πάνω από 50.
Η έρευνα συνίστατο σε πέντε ερωτήσεις:
- Πιστεύετε ότι χρειάζεται η MIL στις σπουδές σας;
- Για ποιους λόγους πιστεύετε ότι χρειάζεται ή δεν χρειάζεται η MIL στις σπουδές σας;
- Με ποιους τρόπους μπορεί να ενισχυθεί η MIL στα σχολεία;
- Με ποιους τρόπους μπορεί να ενισχυθεί η MIL στα πανεπιστήμια;
- Με ποιους τρόπους μπορεί να ενισχυθεί η MIL στους πολίτες;
Στην ερώτηση: «Για ποιους λόγους πιστεύετε ότι χρειάζεται ή δεν χρειάζεται η MIL στις σπουδές σας;», οι φοιτητές στη μεγάλη πλειονότητά τους θεώρησαν ότι χρειάζεται (52/55), 2 φοιτητές απάντησαν πιθανώς/ μερικές φορές και ένας φοιτητής ότι δεν χρειάζεται. Θεωρούν ότι χρειάζεται για τους πιο κάτω λόγους:
- την ορθή αποτίμηση/αξιολόγηση, αποκωδικοποίηση/ερμηνεία και ανάλυση της πληροφορίας (18/55 απαντήσεις)
- τη διεύρυνση των γνώσεων γενικότερα ή ως απαραίτητο εργαλείο (10/55)
- τις σύγχρονες ψηφιακές απαιτήσεις (5/55)
- την προστασία από τα fake news και τους συνωμοσιολογικούς μύθους (3/55)
- τη διάχυση και πρόσβαση στο υλικό (3/55)
- την επιμόρφωση (2/55)
- την ηθική της πληροφορίας (2/55)
- την ύπαρξη κοινού κώδικα επικοινωνίας
- τη θεωρητική προσέγγιση
- την ορθή χρήση της γλώσσας
- την ενίσχυση της ελευθερίας του λόγου
- για επαγγελματικούς λόγους
- για ερευνητικούς/ακαδημαϊκούς λόγους.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι εξής απαντήσεις:
- Προκειμένου να γίνουμε σωστοί και ηθικοί παραγωγοί περιεχομένου και να αξιολογούμε σωστά τις πηγές μας
- Μας δίνει εκείνα τα εργαλεία που μας βοηθούν να σκεφτόμαστε κριτικά και να κατανοούμε τους τρόπους διαμόρφωσης των μηνυμάτων των διαφόρων Μέσων, καθώς και τις προθέσεις που κρύβονται πίσω από αυτά. Με αυτό τον τρόπο, μπορούμε να διαμορφώνουμε σωστά τα δικά μας συμπεράσματα, αλλά και να παράγουμε το δικό μας περιεχόμενο με τον κατάλληλο για κάθε Μέσο τρόπο.
- Για τη μη συντήρηση μύθων και στερεοτύπων
- Χρειάζεται διότι αποτελεί δίαυλο μεταφοράς της γνώσης και πρέπει να γίνεται σωστά. Επίσης είναι μια επιπλέον δεξιότητα και per se γνώση
- Είναι το Α και το Ω
- Ο εγγραμματισμός στα μέσα δεν αφορά μόνο τους φοιτητές και τους επαγγελματίες της επικοινωνίας, αλλά όλους τους σημερινούς και μέσω αυτών και τους αυριανούς υπεύθυνους πολίτες, ιδιαίτερα εντός του τρέχοντος ρευστού και πολύπλοκου πολιτικοκοινωνικού περιβάλλοντος
- Η έρευνα προϋποθέτει κριτικό πνεύμα και δεξιότητες ορθής κρίσης και επιλογής. Πόσο μάλλον όταν υπάρχει υπερπληθώρα πληροφοριών γύρω μας. Σε αυτή λοιπόν την κοινωνία της επικοινωνίας και της πληροφορίας απαιτούνται οι προαναφερθείσες δεξιότητες, ώστε να μπορούμε να αναζητούμε διαρκώς την αλήθεια και να διασταυρώνουμε τα δεδομένα μας. Η MIL είναι προαπαιτούμενο για κάθε ενεργό πολίτη, άρα και για κάθε άνθρωπο που επιθυμεί τη μόρφωση και τις σπουδές.
Η αρνητική απάντηση τεκμηριώνεται ως εξής:
Δεν χρειάζεται. Η ανάγκη στη σύγχρονη εποχή είναι για περισσότερη επικοινωνία, περισσότερα νοήματα, περισσότερη επιστημονικότητα στον τρόπο που προσεγγίζουμε την γνώση και την ενημέρωση και κατανόηση των βασικών αρχών της ανθρώπινης επικοινωνίας και όχι η ενημέρωση περί των τεχνικών χρήσης και πλοήγησης στα μέσα επικοινωνίας. Το γεγονός ότι οι άνθρωποι, ειδικά στις ηλικιακές ομάδες που καθορίσατε στο ερωτηματολόγιο, τρώνε αμάσητα για παράδειγμα τα fake news δεν είναι αποτέλεσμα της έλλειψης MIL, αλλά αποτέλεσμα γενικότερης γνωστικής και επιστημονικής ένδειας. Οι άνθρωποι έως 30 ετών δεν χρειάζονται να μάθουν τα μέσα, χρειάζονται να μάθουν να σκέφτονται – κριτικά και δημιουργικά. Στις ερωτήσεις ενίσχυσης της MIL στα σχολεία, πανεπιστήμια και πολίτες, οι απαντήσεις αποτυπώνονται στα πιο κάτω διαγράμματα:
Συμπεράσματα
Η μικρής έκτασης έρευνα που διενεργήθηκε για λογαριασμό του περιοδικού Δημοσιογραφία επιχείρησε να πραγματοποιήσει μια αρχική διερεύνηση των απόψεων των φοιτητών του ΜΠΣ «Επικοινωνία και Νέα Δημοσιογραφία» του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου για τον κρίσιμο και διευρυμένο ρόλο της Παιδείας στα Μέσα στην ψηφιακή εποχή.
ΟΙ φοιτητές/τριες του ΜΠΣ «Επικοινωνία και Νέα Δημοσιογραφία» στη συντριπτική τους πλειονότητα (52/55) απαντούν αρχικά ότι χρειάζεται η MIL στις σπουδές τους προτάσσοντας ως πρώτο λόγο την ορθή αποτίμηση & αξιολόγηση, την αποκωδικοποίηση, ερμηνεία και ανάλυση της πληροφορίας. Παρατηρούμε ότι ακόμα και η αρνητική απάντηση που καταγράφεται στην έρευνα αναφέρεται στην ανάγκη καλλιέργειας της κριτικής σκέψης των νέων ανθρώπων, στοιχείο που αποτελεί τον πυρήνα του γραμματισμού στα Μέσα (πρβλ. ενδεικτικά Buckingham, 2007, 2008).
Ωστόσο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι μόνο 3/55 θεωρούν ότι η MIL αποτελεί προστασία απέναντι στις ψευδείς ειδήσεις και τους συνωμοσιολογικούς μύθους. H άποψη αυτή δείχνει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των φοιτητών του δείγματος δεν ακολουθεί την αυξανόμενη ανησυχία που παρατηρείται τόσο στην Ευρώπη (πρβλ. Bentzen 2017) όσο και παγκοσμίως ως προς το φαινόμενο των fake news, το οποίο λαμβάνει σήμερα εκρηκτικές δια- στάσεις, διαστάσεις επιδημίας (πρβλ. Barton 2019) και τους τρόπους αντιμετώπισής του, ένας από τους οποίους είναι και ο γραμματισμός στα Μέσα.
Ως προς τους τρόπους ενίσχυσης της MIL στα σχολεία, η πλειοψηφία του δείγματος (33/55) προτάσσει την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, μια αναγκαιότητα που σημειώνει και η Unesco με τη δημιουργία του Οδηγού Σπουδών των Εκπαιδευτικών. Παιδεία στα Μέσα και την Πληροφορία (UNESCO, 2011).
Ως προς τους τρόπους ενίσχυσης της MIL στα πανεπιστήμια, οι φοιτητές του ΜΠΣ προτείνουν τις πρακτικές εφαρμογές (34/55) αλλά και τη συνεργασία πανεπιστημιακών-μηντιακών οργανισμών (32/55).
Ως προς την ενίσχυση της MIL στους πολίτες, οι φοιτητές του δείγματος στην πλειοψηφία τους απαντούν πως μπορεί να ενισχυθεί με μαθήματα στο διαδίκτυο (42/55). Πράγμα- τι, η εξ αποστάσεως εκπαίδευση και τα online μαθήματα σε κάθε μορφή τους (MOOCS, σύντομα online courses, blended courses) κερδίζουν συνεχώς την προτίμηση της ψηφιακής γενιάς. Ωστόσο, αρκετά μεγάλα είναι τα ποσοστά που θεωρούν πως η MIL μπορεί να ενισχυθεί με μαθήματα στα παραδοσιακά Μέσα, στην τηλεόραση (36/55) ή στο ραδιόφωνο (20/55). Ένα πιο μικρό ποσοστό προτείνει (9/55) μαθήματα στις Εθνικές/Δημόσιες Βιβλιοθήκες.
Εν κατακλείδι, καταγράφονται αξιόλογες και συγκεκριμένες προτάσεις για την ενίσχυση της MIL στα σχολεία/πανεπιστήμια και τους πολίτες. Ο άξονας της πληροφοριακής παιδείας δεν προσεγγίζεται, πιθανώς λόγω δυσδιάκριτων ορίων μεταξύ αυτής και της παιδείας για τα Μέσα. Η εστίαση των προτάσεων αφορά την κριτική προσέγγιση/αποτίμηση/αξιολόγηση των μηνυμάτων των Μέσων.
Προτάσεις
Από τα αποτελέσματα και συμπεράσματα της έρευνας προέκυψε η αναγνώριση από μέρους των φοιτητών της αναγκαιότητας και της χρησιμότητας του γραμματισμού στα Μέσα και την πληροφορία στις σπουδές τους. Κατά συνέπεια, θα είχε εξαιρετικό ενδιαφέρον τόσο η επέκταση της έρευνας με την καταγραφή των απόψεων των φοιτητών των τμημάτων Επικοινωνίας/Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ Ελλάδας και Κύπρου, όσο και η ένταξη ενός σχετικού συγκεκριμένου μαθήματος στις ακαδημαϊκές σπουδές τους με τη μεθοδολογία της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, αξιοποιώντας τις ψηφιακές τεχνολογίες.
Βιβλιογραφία
Barton, C. C. (2019). Critical Literacy in the Post-Truth Media Landscape. Policy Futures in Education, 0(0), 1–13.
Bentzen, N. (2017). “Fake News” And the EU’s Response. European Parliamentary Research Service Blog, 2 April, https://epthinktank.eu/2017/04/02/fake-news-and-the-eus- response/ Πρόσβαση στις 21 Ιουνίου 2019.
Buckingham, D. (2007). Μορφές αλφαβητισμού στα ψηφιακά μέσα: Επανεξετάζοντας την εκπαίδευση στα Μέσα επικοινωνίας στην εποχή του διαδικτύου. Ζητήματα επικοινωνίας, Αφιέρωμα: Αγωγή και Εκπαίδευση στα Μέσα Επικοινωνίας, 6, 13-29. Αθήνα: Καστανιώτης.
Buckingham D. (2008). Εκπαίδευση στα ΜΜΕ: Αλφαβητισμός, μάθηση και σύγχρονη κουλτούρα. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Castells, M. (1996). The Information Age: Economy, society and culture. The rise of the networked society (Vol. 1). Oxford, UK: Blackwell.
Lee, A. Y.L. & So, Cl. Y.K. (2014). Media Literacy and Information Literacy: Similarities and Differences. Comunicar, 42, v. XXI. Media Education Research Journal, 137-145. Moeller, S., Joseph, A., Lau, J. & Carbo, T. (2011). Towards
Media and Information Literacy Indicators. Paris: UNESCO. UNESCO, (2011). Οδηγός Σπουδών των Εκπαιδευτικών – Παιδεία στα Μέσα και την Πληροφορία. Ανακτήθηκε στις 15 Νοεμβρίου 2019 από: http://unesdoc.unesco.org/ images/0019/001929/192971GRE.pdf
Διαδικτυακές Πηγές:
Unesco, Global Media and Information Literacy Week, https://en.unesco.org/commemorations/globalmilweek
(1) PhD, Προϊστ. Εκπαιδευτικής Ραδιοτηλεόρασης και Ψηφιακών Μέσων, ΥΠΑΙΘ Advanced Media Institute, (2) M. Ed., M. A., M. Sc., υποψ. Διδάκτωρ, Επικοινωνία και Νέα Δημοσιογραφία – ΑΠΚΥ, Advanced Media Institute