της Σοφίας Παπαδημητρίου*
Εγγραμματισμός στα Μέσα (Media Literacy)
Σύμφωνα με την προσέγγιση της Κομισιόν, ο εγγραμματισμός στα Μέσα (Media Literacy) αποτελεί «την ικανότητα της πρόσβασης, της κατανόησης και της κριτικής αξιολόγησης διαφορετικών πτυχών των Μέσων και των περιεχομένων τους, καθώς και της δημιουργίας Μέσων σε διάφορα πλαίσια». Τα Μέσα Επικοινωνίας στην ψηφιακή εποχή προσφέρουν συνεχώς αυξανόμενες δυνατότητες για κριτική ανάλυση, ανταλλαγή και μοίρασμα ιδεών, γνώσεων και πληροφοριών σε εκπαιδευτικούς και μαθητές, συνεργασία μεταξύ σχολείων, άνοιγμα στην παγκόσμια εκπαιδευτική κοινότητα, ενεργό συμμετοχή στην παραγωγή της γνώσης και στην πρόσβαση στον παγκόσμιο ανοικτό ψηφιακό πλούτο των ιδεών και των καινοτομιών.
Οι διαρκείς εξελίξεις στο πεδίο των Μέσων επικοινωνίας, ιδιαίτερα η μετάβαση από τη μαζική στη δικτυακή επικοινωνία τροφοδοτεί τον μετασχηματισμό της μαθησιακής διαδικασίας. Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ) αποτελούν πλατφόρμες ανάδυσης, διαμόρφωσης και οργάνωσης της κοινωνικής και πολιτισμικής αλλαγής, οι οποίες οδηγούν σε νέες παιδαγωγικές προσεγγίσεις. Η διείσδυση των νέων Μέσων στη σχολική καθημερινότητα και τη μαθησιακή διαδικασία απαιτεί την απόκτηση νέων γνώσεων, την καλλιέργεια νέων δεξιοτήτων και στάσεων, συνεπώς οδηγεί στην ανάδυση ενός νέου κατά Kuhn (1962), Εκπαιδευτικού Παραδείγματος.
Η εκπαίδευση στα Μέσα αποτελεί ένα διεπιστημονικό αντικείμενο μελέτης, με το οποίο ασχολούνται κοινωνιολόγοι, εκπαιδευτικοί, σκηνοθέτες, ψυχολόγοι και επικοινωνιολόγοι προκειμένου να καταστρώσουν οργανωμένα εκπαιδευτικά προγράμματα με σκοπό την καλλιέργεια των παρακάτω στάσεων και δεξιοτήτων (Ντάβου, 2007):
- κριτική στάση απέναντι σε κάθε είδους παραγωγή, όλων των Mέσων (κείμενα, άρθρα, βιβλία, οπτικό και ακουστικό υλικό),
- επιλογή εκείνων των πληροφοριών που αξίζουν επεξεργασία, από εκείνες που είναι άχρηστες ή περιττές,
- εμβάθυνση στο νόημα και τη σημασία των πληροφοριών (συμπεριλαμβανομένης και της προσωπικής σημασίας, δηλαδή του πόσο πραγματικά σημαντική είναι η πληροφορία για το ίδιο το άτομο, για τις ανάγκες και τις επιθυμίες του),
- συσχέτιση των πληροφοριών με τις γνώσεις που ήδη διαθέτει ο μαθητής και αξιολόγησή τους βάσει αυτών των γνώσεων,
- διερεύνηση της εγκυρότητας και της αξιοπιστίας των πληροφοριών,
- εμπιστοσύνη στην προσωπική κρίση και αποδοχή του πλουραλισμού των ιδεών.
Στόχος είναι να επιτευχθεί όχι απλώς η πρόσβαση και οι δεξιότητες για τη χρήση των Μέσων, αλλά η ανάπτυξη δυνατοτήτων κριτικής κατανόησης των περιεχομένων τους. Η εκπαίδευση στα Μέσα περιλαμβάνει δύο ευρείες στρατηγικές: την κριτική ανάλυση των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτισμικών προεκτάσεων των Μέσων και τη δημιουργική παραγωγή (Buckingham, 2008). Ο Buckigham προτείνει ένα νέο παράδειγμα εκπαίδευσης στα Μέσα, το οποίο «δεν έχει ως αφετηρία την άποψη ότι τα Μέσα είναι οπωσδήποτε και αναπόφευκτα επιβλαβή, ούτε ότι οι νέοι είναι απλώς παθητικά θύματα της επιρροής τους». Αντίθετα, υιοθετεί μια προσέγγιση εστιασμένη «στους μαθητές, με αφετηρία τις γνώσεις και τις εμπειρίες που οι νέοι έχουν ήδη από τα Μέσα» με στόχο να τους καταστήσει ικανούς να λαμβάνουν μόνοι τους σύνθετες αποφάσεις. Η εκπαίδευση στα Μέσα δεν θεωρείται τρόπος προστασίας, αλλά τρόπος προετοιμασίας των μαθητών, για να ανταποκριθούν στις προκλήσεις και τις δυνατότητες του ψηφιακού κόσμου που τους περιβάλλει. Η εκπαίδευση στα Μέσα (Media Education) κατά τον Buckigham (2008) είναι η διαδικασία διδασκαλίας και μάθησης για τα Μέσα, ενώ ο εγγραμματισμός στα Μέσα (Media Literacy) είναι το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, οι γνώσεις και οι δεξιότητες που αποκτούν οι εκπαιδευόμενοι.
Σε έναν κόσμο που κατακλύζεται από Μέσα, αναδύονται νέοι εγγραμματισμοί, όπως ο οπτικοακουστικός, ο ειδησεογραφικός ο διαδικτυακός αλφαβητισμός, η τηλεοπτική αγωγή. Η σύνδεσή τους με τη σχολική τάξη στοχεύει στην κριτική κατανόηση, την ανάπτυξη της αισθητικής και συναισθηματικής αγωγής των μαθητών και την υποστήριξη της ακαδημαϊκής και επαγγελματικής επικοινωνίας στο εύρος των δυνατοτήτων των νέων και παραδοσιακών Μέσων.
Καλές πρακτικές
Στο άρθρο θα παρουσιαστούν καλές πρακτικές στον ελληνικό χώρο, που συνδέονται με την εμφάνιση της καινοτομίας και εφαρμόζονται σε συγκεκριμένα εκπαιδευτικά πλαίσια ή έχουν τη δυνατότητα να επεκταθούν σε διαφορετικά εκπαιδευτικά πλαίσια και, τέλος, καλές πρακτικές που σηματοδοτούν τις νέες τάσεις και προκλήσεις της ψηφιακής εποχής.
H δεύτερη γενιά της Εκπαιδευτικής Ραδιοτηλεόρασης
Η «Εκπαιδευτική Ραδιοτηλεόραση» αναλαμβάνοντας ενεργό ρόλο στη σύνδεση του σχολείου με τον μαθητή-δημιουργό/ερευνητή/πολίτη του κόσμου έχει περάσει στη δεύτερη γενιά (Εκπαιδευτική Τηλεόραση 2.0 – ΕΤ2.0), μεταβαίνοντας από τα παραδοσιακά μέσα στην ψηφιακή και δικτυωμένη εποχή, όπου «ο καθένας γίνεται Μέσο». Συμβάλλοντας στην ανάπτυξη της οπτικοακουστικής παιδείας, δίνει τη δυνατότητα στους μαθητές να συνεργαστούν και να δημιουργήσουν νέα έργα, αξιοποιώντας εκπαιδευτικά βίντεο σε ψηφιακή μορφή, τα οποία προσφέρονται με ανοικτά πνευματικά δικαιώματα. Σημαντικό όχημα σε αυτήν την προσπάθεια αποτελεί ο δικτυακός τόπος www.edutv.gr, όπου οι επισκέπτες μπορούν να δουν τις ταινίες σε πραγματικό χρόνο (βίντεο ροής – streaming) ή να τις «κατεβάσουν» στον υπολογιστή τους (βίντεο κατ’ απαίτηση – video on demand) ή ακόμη να τις ενσωματώσουν σε Περιβάλλοντα Διαχείρισης Μάθησης (LMS).
Θεωρώντας ότι η γνώση είναι μια διαδικασία σε διαρκή εξέλιξη, η ΕΤ2.0 γίνεται μέρος και καταλύτης αυτής της διαδικασίας: μετασχηματίζεται σε μια πολυμεσική πλατφόρμα, συνδεδεμένη με τα ΜΚΔ και προσφέρει στις σχολικές ομάδες και κοινότητες το περιβάλλον και τα εργαλεία για να σχεδιάσουν και να πραγματοποιήσουν τα δικά τους πολυμεσικά έργα (User Generated Video-UGV). Οι μαθητές μπορούν να ξαναχρησιμοποιήσουν ψηφιακό περιεχόμενο, να σχεδιάσουν/ανεβάσουν/μοιραστούν τις δικές τους δημιουργίες. Στο πλαίσιο αυτό ανέπτυξε την ανοικτή πλατφόρμα νεανικής δημιουργίας, www.i-create.gr, προσφέροντας ένα περιβάλλον συνεργασίας, ανταλλαγής ιδεών και υλοποίησης των μαθητικών έργων. Έτσι, η ΕΤ2.0 συναντά την ψηφιακή γενιά στους δικούς της χώρους, γίνεται μέρος της κοινότητάς της (Τσακαρέστου & Παπαδημητρίου, 2011). H πλατφόρμα i-create αξιολογήθηκε ανάμεσα στις 10 καλές πρακτικές για την εκπαίδευση και μάθηση 2.0, στο πλαίσιο της πρόσκλησης καινοτομικών πρωτοβουλιών νέων και καλών πρακτικών για την αξιοποίηση των διαδικτυακών εργαλείων και κοινοτήτων στον τομέα της εκπαίδευσης και της διά βίου μάθησης του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Εφαρμοσμένης Επικοινωνίας του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών (Μάθηση 2.0, 2012).
Κριτική ανάλυση των Μέσων
Η μαθητική δράση ΒιντεοΜουσεία: Η Δική μας Γνώμη & Διαγωνισμός Γραπτής Κριτικής αποτελεί συνέχεια του πανελλαδικού διαγωνισμού μαθητικών ταινιών μικρού μήκους ΒιντεοΜουσεία 2014. Ο διαγωνισμός έχει βραβευτεί από το Institute for Media Research and Media Education, ως ένα από τα 12 καλύτερα σχέδια δράσης για την Οπτικοακουστική Παιδεία στην Ευρώπη το 2011-13 (Karpos, χ.χ.) και στοχεύει στη δημιουργία μικρών ντοκιμαντέρ από ομάδες μαθητών, οι οποίοι αντλούν ιδέες από το περιβάλλον, τη γειτονιά και την κουλτούρα τους, κρίνοντας τι αξίζει να διαφυλαχθεί στον χρόνο.
Κατά την εφαρμογή της μαθητικής δράσης, προβάλλονται οι 11 βραβευμένες ταινίες του διαγωνισμού ΒιντεοΜουσεία 2014 στο πλαίσιο ενός φεστιβάλ κινηματογράφου που διοργανώνεται από τα σχολεία. Σκοπός της δράσης είναι οι μαθητές να πάρουν μέρος σε μια δημιουργική συζήτηση για θέματα που τους αφορούν, αναπτύσσοντας επιχειρήματα και απόψεις, και να αναπτύξουν δεξιότητες οπτικοακουστικής παιδείας.
Η δράση καλλιεργεί μια σειρά από χαρακτηριστικά της ιδιαίτερης κουλτούρας ενός θεατή κινηματογραφικών ταινιών, όπως:
- την έννοια της κινηματογραφικής προβολής – παρακολούθηση ταινιών ανά ομάδες σε κανονική προβολή, σε σκοτεινή αίθουσα με οθόνη,
- την έννοια της ευρείας διανομής των ταινιών και της κοινής εμπειρίας που συνδέει πολύ διαφορετικά άτομα, σε σειρά προβολών των ίδιων ακριβώς ταινιών σε διαφορετικούς τόπους και σε κοινό θεατών με διαφορετικά τοπικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά,
- την εμπειρία συμμετοχής σε «φεστιβαλική προβολή», καθώς οι ταινίες που προβάλλονται δεν είναι ταινίες τρέχουσας εμπορικής κυκλοφορίας,
- την κριτική στάση κάθε θεατή, που εκφράζεται μέσα από την απονομή συμβολικών διακρίσεων κοινού,
- την ανάπτυξη κριτικού λόγου και τη διατύπωση επιχειρημάτων που προκύπτουν από την προσπάθεια αιτιολόγησης των επιλογών κάθε ομάδας θεατών.
Η συνάντηση νεανικής οπτικοακουστικής δημιουργίας Camera Zizanio
Στην Ευρωπαϊκή Συνάντηση Νεανικής Οπτικοακουστικής Δημιουργίας Camera Zizanio, προβάλλονται ταινίες μικρού μήκους που έχουν δημιουργήσει παιδιά και νέοι από την Ελλάδα και τις λοιπές ευρωπαϊκές χώρες, οι οποίες έχουν υλοποιηθεί είτε στο πλαίσιο σχολικών δραστηριοτήτων είτε είναι αποτέλεσμα ατομικών πρωτοβουλιών, παράλληλα με το Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας. Οι μαθητές εκφράζονται μέσα από τις ταινίες τους και σχηματίζουν νέες πραγματικότητες.
Κατά τη διάρκεια του Φεστιβάλ, οι μαθητές και οι εκπαιδευτικοί συμμετέχουν ενεργητικά στα κινηματογραφικά εργαστήρια, στις κριτικές επιτροπές, στη συντακτική επιτροπή της εφημερίδας Ζιζάνιο, στις ραδιοφωνικές εκπομπές, στις κινηματογραφικές παραγωγές, στις τελετές έναρξης και λήξης και φυσικά στην παρακολούθηση των ταινιών, συμβάλλοντας σε μια ζωντανή και ενθουσιώδη κοινότητα με επίκεντρο την οπτικοακουστική δημιουργία.
Η 19η διοργάνωση της Camera Zizanio πραγματοποιήθηκε στον Πύργο Ηλείας παράλληλα με το 22ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας για παιδιά και νέους από τις 30 Νοεμβρίου έως τις 7 Δεκεμβρίου 2019.
Προκλήσεις των νέων Μέσων
Αλληλένδετες τεχνολογικές και εκπαιδευτικές καινοτομίες τα τελευταία χρόνια κερδίζουν το ενδιαφέρον και τη ενεργό συμμετοχή της «Γενιάς Υ». Η έμφαση περνά από την «κατοχή γνώσεων» στην ικανότητα για παραγωγή και συν-δημιουργία γνώσης. Δημιουργούνται περιβάλλοντα συνεργασίας, συγγραφής, αφήγησης, διαλόγου, παραγωγής σκέψης, τα οποία δημοσιεύονται και διαχέονται σε ηλεκτρονικές εφημερίδες, ενημερωτικούς ιστότοπους (Web-sites), κανάλια διαδικτυακής τηλεόρασης (Web-TV) και διαδικτυακού ραδιοφώνου (Web-Radio), ή εφαρμογές σε φορητές συσκευές (mobile apps).
Σύγχρονες τάσεις και συγχρόνως προκλήσεις της αξιοποίησης των νέων Μέσων αναδεικνύονται η ανάλυση σχέσεων, δεσμών και αλληλεπιδράσεων στα ΜΚΔ, το μοντέλο αντεστραμμένης διδασκαλίας Flipping Classrooms, τα Μαζικά Ανοικτά Εκπαιδευτικά Μαθήματα (MOOCs) και η ανάπτυξη αποθετηρίων Ανοικτών Εκπαιδευτικών Πόρων (OER).
Επίλογος
Τα εκπαιδευτικά συστήματα αντιμετωπίζουν σήμερα σημαντικές προκλήσεις ως προς την ποιότητα, αποτελεσματικότητα και δυνατότητα να εξασφαλίσουν ότι οι νέοι άνθρωποι μπορούν να αναπτύξουν το πλήρες φάσμα των δεξιοτήτων του 21ου αιώνα.
Καθώς εργαζόμαστε και ζούμε σε έναν υπερ-συνδεδεμένο κόσμο, ο εγγραμματισμός στα Μέσα είναι μια ευκαιρία για νέους και ενήλικες να επεκτείνουν γνώσεις, αξίες και ένα ευρύτερο φάσμα δεξιοτήτων κριτικής σκέψης, διαχείρισης της επικοινωνίας και πληροφορίας, τεκμηρίωσης και δημιουργίας.
Οι Ευρωπαϊκές χώρες συντονίζουν και δημιουργούν συνέργειες μεταξύ οργανισμών, πανεπιστημίων, ινστιτούτων, ραδιοτηλεοπτικών φορέων, βιβλιοθηκών, εκδοτικών συγκροτημάτων και σχολείων, ώστε να επιτύχουν στόχους εγγραμματισμού στα Μέσα. Ευρωπαϊκά και εθνικά προγράμματα αναπτύσσουν δράσεις ως μέρος της στρατηγικής για τον εγγραμματισμό στα Μέσα και αντίστοιχες εφαρμογές για τον μετασχηματισμό της εκπαίδευσης.
Τα Μέσα επικοινωνίας φέρνουν αλλαγές στη σύγχρονη εκπαίδευση, με έμφαση στην κριτική και ενεργητική προσέγγιση, τη συνεργατική προσπάθεια, τους νέους τρόπους διάδρασης, το περιεχόμενο που δημιουργείται από εκπαιδευτικούς και μαθητές. Η εκπαίδευση στα Μέσα έχει ζωτική σημασία όχι μόνο για την καλλιέργεια κριτικής επίγνωσης και μηντιακών δεξιοτήτων, αλλά και για τη δημοκρατική διαδικασία εν γένει, με τη δημιουργία ενημερωμένων και ενεργών πολιτών (Ντάβου, 2011). Προσφέρει ερευνητικές, τεχνικές και κριτικές δεξιότητες, καθώς και γνώσεις και εννοιολογικά πλαίσια που απαιτούνται στις καθημερινές ζωές των ανθρώπων ως καταναλωτών, δημοκρατικών πολιτών, μελών οικογενειών και κοινοτήτων (Jenkins, 2013).
Ο εγγραμματισμός στα Μέσα προσφέρει τις κύριες δεξιότητες στον σημερινό, ψηφιακό, διασυνδεδεμένο κόσμο των πολυπολιτισμικών κοινωνιών, συνεπώς είναι αναγκαίο να θεωρηθεί θεμελιώδης διάσταση της εκπαίδευσης. Οι νέες εκπαιδευτικές ανάγκες και προκλήσεις του 21ου αιώνα απαιτούν συστηματική επαγγελματική ανάπτυξη των διδασκόντων στο πεδίο. Το Εκπαιδευτικό Παράδειγμα που αναδύεται σταδιακά έχει κυρίαρχες αξίες τη συνεργασία, τον διάλογο, τη συμμετοχή, το μοίρασμα, την κριτική ανάλυση, τη δημιουργικότητα και την ανοικτότητα, καταγράφει ήδη αποτελεσματικές διδακτικές παρεμβάσεις και επιτυχημένα μαθησιακά αποτελέσματα και συνδέει τα Μέσα με τον πολιτισμό, την κοινωνία και την εκπαίδευση.
*Εκπαιδευτική Ραδιοτηλεόραση, AMI
Αναφορές
- Buckingham D. (2008), Εκπαίδευση στα ΜΜΕ Αλφαβητισμός, μάθηση και σύγχρονη κουλτούρα, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
- Conceicao Costa, Viktorija Car & Sofia Papadimitriou, (2017), Chapter 7/ Good practices and Emerging trends trends in Media and Information Literacy, στο: Divina Frau-Meigs, Irma Velez, Julieta Flores Michel (επιμ.),“Public Policies in Media and Information Literacy in Europe”, Routledge. https://www.routledge.com/Public-Policies-in-Media-and-Information-Literacy-in-Europe-Cross-Country/Frau-Meigs-Velez-Michel/p/book/9781138644373
- Camera Zizanio (χ.χ.). https://camerazizanio.net/
- EUR-Lex, (χ.χ.), Communication on Media Literacy in the Digital Environment. http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=uriserv:am0004.
- European Association for Viewers’ Interest & Danish Technological Institute, (χ.χ.), European Commission. http://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2009_2014/documents/com/com_com(2012)0203_/com_com(2012)0203_el.pdf
- Jenkins, H. (2013), From New Media Literacies to New Media Expertise, στο: P. Fraser, & J. Wardle (επιμ.), Current Perspectives in Media Education: Beyond the Manifesto (σ. 110-127), New York: Palgrave Macmillan.
- Ιορδανίδου, Σ. & Παπαδημητρίου, Σ. (2016), «Εκπαίδευση στα Μέσα» και «Ψηφιακός Εγγραμματισμός: Διερευνώντας τη συγχώνευση του πεδίου της Επικοινωνίας και των Μέσων ενημέρωσης με τις Επιστήμες της Αγωγής. Θεωρητικό πλαίσιο και ανάπτυξη Προγράμματος Σπουδών», στο Α.Θ. Κοντάκος & Π.Ι. Σταμάτης (επιμ.), Θεωρίες και Μοντέλα Επικοινωνίας στην Εκπαίδευση, τόμος 2 της σειράς «Επικοινωνία και Εκπαίδευση». Αθήνα: Διάδραση.
- Karpos (χ.χ.), Βιντεομουσεία. http://www.karposontheweb.org/
- Kuhn, Th. (1981), Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων, Αθήνα: Σύγχρονα Θέματα.
- Μάθηση 2.0, (2012). http://mathisi20.gr/.
- MEDEA awards, (χ.χ.). www.medea-awards.com
- Ντάβου, Μ. (2007), Ζητήματα Επικοινωνίας. Αγωγή και εκπαίδευση στα Μέσα Επικοινωνίας 6 (5-12).
- Ντάβου, Μ.(2011), Εκπαίδευση στα μέσα επικοινωνίας: Προς μια κριτική αξιοποίηση των πληροφοριών, Ημερίδα με θέμα: Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και Εκπαίδευση (σ. 8-13). Λευκωσία: ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ – ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ.
- The Partnership for 21st Century Skills (P21), (χ.χ.). http://www.p21.org/storage/documents/4csposter.pdf
- Τσακαρέστου, Μ. & Παπαδημητρίου, Σ. (2011). Εκπαιδευτική Τηλεόραση 2.0: το Πείραμα της Ψηφιακής Μετάβασης. Στο Λιοναράκης, Α. (Επιμ.) 6th International Conference in Open & Distance Learning – November 2011, PROCEEDINGS. http://icodl.openet.gr/index.php/icodl/2011/paper/view/66 24 January 2013