Η έκρηξη της δημοσιογραφίας. Από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης στη μαζικότητα των μέσων ενημέρωσης
Ιγνάσιο Ραμονέ, Μετάφραση: Θοδωρής Τσαπακίδης, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2011
Του Θανάση Βασιλείου*
Η ανάμειξη των επικοινωνιακών ειδών, η διάδοση των νέων επικοινωνιακών μέσων, οι σύγκρουσεις συμφερόντων, η σύγχυση εμπορικής επικοινωνίας και ενημέρωσης, η φρενίτιδα του διαδικτύου, η «κατασκευή της συναίνεσης» και της χειραγώγησης της κοινωνίας, η μόλυνση της ενημέρωσης και των Μέσων, ο νεποτισμός και ο ναρκισσισμός των δημοσιογράφων εκκενώνουν το νόημα της ελευθεροτυπίας.
Η δημοσιογραφία του κουτσομπολιού, της ψυχαγωγίας, του θεάματος, θριαμβεύει εις βάρος της ποιότητας, μερικών έστω υγιών ιδεών και, κυρίως, των «ειδήσεων» που… εντέλει αποσιωπούνται.
Σ’ αυτό το νέο τοπίο της ενημέρωσης, ο Ιγνάσιο Ραμονέ, πρώην διευθυντής της Le Monde diplomatique και καθηγητής Επικοινωνίας στο πανεπιστήμιο Paris VII, ασχολείται κριτικά, μέσα από παράλληλες περιηγήσεις, με το πρόβλημα της μαζικότητας του Τύπου και με τη δεοντολογία της ενημέρωσης που, σε ταραγμένους καιρούς, εμπλέκεται με τις πιο ακραίες πολιτικές και οικονομικές ψυχώσεις.
Η εικόνα της «ενημέρωσης»
Το ίντερνετ, η κρίση, η αποξένωση των νέων από το γραπτό κείμενο, η επέκταση της κουλτούρας τού δωρεάν, ο ανταγωνισμός της τηλεόρασης, η γενίκευση της πειρατείας, το γήρας της επαγγελματικής δημοσιογραφικής πένας, άλλοτε υπεροπτικής ή διαπλεκόμενης, η επιδίωξη επιχειρηματιών του Τύπου για μεγιστοποίηση του κέρδους, η συμπαιγνία του Τύπου με «πολιτικές ελίτ» και ο κομματισμός, η απομάκρυνση των διαφημιστών από τον Τύπο, η στέρηση των εφημερίδων από πόρους για την παραγωγή ποιοτικού προϊόντος, κ.λπ., το καθένα χωριστά ή και όλα μαζί εκφράζουν την «κρίση του Τύπου».
Πίσω από τη ρητορική της ελεύθερης επικοινωνίας, υποστηρίζει ο Ραμονέ, οικοδομούνται πανίσχυρες ολιγαρχίες που αντιμετωπίζουν την πληροφόρηση ως ένα προϊόν σαν όλα τα άλλα. Η «δημοκρατία του διαδικτύου» κρύβει μια πολυσήμαντη ανατροπή, που ξεκίνησε πριν από το ίντερνετ και στη συνέχεια γενικεύτηκε: Το ενδιαφέρον των σύγχρονων κοινωνιών για την πληροφόρηση διαβρώνεται, και χωρίς καμία αντίσταση, ατονεί ο έλεγχος της εξουσίας.
Ο σχεδιασμός εφημερίδων για το iPad, η επανάσταση του on line Τύπου, της ενημέρωσης χαμηλού κόστους, τα εργοστάσια ενημέρωσης, οι φάρμες ειδήσεων, οι εφημερίδες προσαρμοσμένες στα γούστα των αναγνωστών, στα γούστα των διαφημιστών, είναι πραγματικότητα.
Ο κόσμος του κινητού, του MP3, του Facebook, του Twitter, του MySpace και του θριάμβου της «γενιάς Google», των digital natives και της νεανικής κουλτούρας αντιπαρατίθεται στον κόσμο που διαμορφώθηκε και βρήκε την κοινωνική του ταυτότητα στα γραπτά κείμενα και στην ενημέρωση. Τον τελευταίο συλλογικό χώρο είναι που υπερασπίζεται ο Ραμονέ: την παιδεία, το διάλογο, την έρευνα και τη δημοκρατία – τον απειλούμενο «χώρο των κοινών», που ιστορικά υπήρξε ένα συλλογικό αγαθό της νεοτερικότητας.
Ποιότητα, παιδεία και δημοκρατία
Άλλωστε, όταν ο Έντμουντ Μπερκ, ο Άγγλος φιλόσοφος, πολιτικός και εκδότης του περιοδικού Annual Register, έλεγε τον 18ο αιώνα ότι «η τυπωμένη γραφή είναι ισάξια της Δημοκρατίας» και έδειχνε στα θεωρεία του Κοινοβουλίου την «τέταρτη εξουσία» (fourth estate), δεν μιλούσε ακριβώς για τον Τύπο, αλλά για την «τέταρτη τάξη» των μορφωμένων, αντιπαραβάλλοντάς την με τις τότε τάξεις (ευγενείς, κλήρο και λαό). Αυτή η «τέταρτη εξουσία» ήταν η «φωνή όσων δεν είχαν φωνή».
Εδώ και είκοσι περίπου χρόνια, λέει ο Ραμονέ, από την εποχή που άρχισε να επιταχύνεται η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, αυτή η φωνή έχασε τη βασική της λειτουργία ως αντιεξουσία.
Πώς, όμως, θα επιζήσει ο Τύπος; Θα εξαφανιστούν οι εφημερίδες; Μάλλον όχι, λέει ο Ραμονέ, με το επιχείρημα ότι η ιστορία των ΜΜΕ είναι μια ιστορία επισυσσώρευσης… «Ο Τύπος, ζώντας την επανάσταση στο σπίτι του, αναζητά τα μέσα για την “επανίδρυσή” του, με ποιότητα από τη μια και παιδεία από την άλλη». Όσο όμως θα υπάρχει άρνηση να συζητηθούν πράγματα που θεωρούνται «απαγορευμένα», η κρίση θα γίνεται εντονότερη.
Αν όμως δεν φτάσουμε στο σημείο να σκοτώσουμε την ιδέα ότι ο γραπτός Τύπος είναι ουσιώδης για τη δημοκρατία, τότε δύσκολα θα απειληθεί με εξαφάνιση η έντυπη και μάλιστα η ποιοτική δημοσιογραφία.
