Η εικόνα της Κύπρου στο βρετανικό, ελλαδικό και τουρκικό Τύπο

Των Σοφίας Ιορδανίδου, Αθανασίου Ν. Σαµαρά και Μαριλένας Δηµητρίου*

Θα επισκεφθώ μια χώρα; Θα επενδύσω σ’ αυτήν; Θα μεταφέρω τις καταθέσεις μου στις τράπεζές της; Θα αγοράσω τα προϊόντα της;  Όταν ακούσω ότι αντιμετωπίζει σημαντικό πρόβλημα, θα σκεφτώ  «καλά να πάθουν» ή θα προστρέξω σε βοήθεια;  Καθοριστικός παράγοντας στην απάντηση αυτών των ερωτημάτων είναι η εικόνα της χώρας, η διεθνής της φήμη, η αξιοπιστία της. Η εικόνα κάθε χώρας είναι ένα από τα σημαντικότερα περιουσιακά στοιχεία και τους  παράγοντες ισχύος της.

Ο όρος «εικόνα χώρας» αφορά μια σειρά από διακριτά, αλλά αλληλένδετα φαινόμενα. Στο επίκεντρο είναι η εικόνα που έχουμε στο μυαλό μας για τη χώρα. Ποια είναι αυτή η εικόνα; Πώς διαμορφώνεται; Η ιστορία, η κουλτούρα, η εκπαίδευση, οι παγιωμένες αντιλήψεις και τα  στερεότυπα συνεισφέρουν στη διαμόρφωση της. Υπάρχουν δυο ακόμα τύποι εικόνας: η εικόνα ενός κράτους, που προβάλλεται ως συνέπεια ενεργειών στρατηγικής επικοινωνίας με στόχο την προβολή της χώρας (π.χ., διεθνείς δημόσιες σχέσεις, nation branding, προβολή τουρισμού και μάρκετινγκ προϊόντων) και η εικόνα της, όπως διαμορφώνεται στα δελτία ειδήσεων.

Εικόνα κρατών στα ειδησεογραφικά μέσα: Ένα αναλυτικό πλαίσιο

Η διαμόρφωση της εικόνας ενός κράτους στις ειδήσεις αποτελεί συνάρτηση μιας σειράς παραγόντων: των γεγονότων που το αφορούν στη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, των ενεργειών και των δηλώσεων όσων ενδιαφέρονται να επηρεάσουν την εικόνα του κράτους (στρατηγική επικοινωνία) και της λειτουργίας του μηχανισμού παραγωγής των ειδήσεων (δημοσιογραφικά φίλτρα, αξίες, κριτήρια επιλογής γεγονότων και διαδικασίες παρουσίασής τους).

Τα μέσα ενημέρωσης κάθε χώρας παρουσιάζουν με διαφορετικό τρόπο τα ίδια γεγονότα, συμβάλλοντας καθένα από τη δική του σκοπιά στη διαμόρφωση της εικόνας των ξένων κρατών. Εξετάζοντας τις δημοσιογραφικές λειτουργίες που συνεισφέρουν σ’ αυτή τη διαφοροποίηση, κεντρικό ρόλο παίζει η διαδικασία της «εσωτερίκευσης» (domestication), που αφορά  στην «ένταξη “μακρινών” γεγονότων σε πλαίσια που τα καθιστούν κατανοητά κι ενδιαφέροντα στα εγχώρια ακροατήρια και δεύτερον στην κατασκευή του νοήματος αυτών των γεγονότων με τρόπους που να είναι συμβατοί με την κουλτούρα και την κυρίαρχη ιδεολογία των κοινωνιών στις οποίες λειτουργούν» (Gurevitch κ.ά. 1991:206). Στη διαδικασία απορρόφησης και ενσωμάτωσης ξένων γεγονότων και καταστάσεων από το εγχώριο πλαίσιο αναφοράς, στην οποία αυτονόητα και αυτόματα εμπλέκεται ο δημοσιογράφος για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του κοινού του, ανακυκλώνονται στερεότυπα, παρεισφρέουν ακούσιες «κοσμοθεωρητικές» και εκούσιες ιδεολογικοπολιτικές μεροληψίες.

Στην κοινωνιολογία των ειδήσεων τονίζεται η σημασία της γειτνίασης ως κριτήριο επιλογής και παρουσίασης ενός γεγονότος: Όσο πιο κοντά είναι ένα γεγονός, τόσο πιο σημαντικό καθίσταται και συνεπώς τόσο πιθανότερο είναι να συμπεριληφθεί στην ειδησεογραφία (Galtung and Ruge 1965).  Ο όρος «γειτνίαση» δεν αναφέρεται μόνο στη φυσική απόσταση, αποτελεί ένα φαινόμενο με κοινωνική και ψυχολογική διάσταση. Ο Nossek (2004) πιστοποιεί τη λειτουργία του «εθνικού πλαισίου» στην ειδησεογραφία ως κωδικοποίηση της πρόσληψης των εθνικών συμφερόντων και της γεωπολιτικής αυτο-εικόνας του κράτους και του τρόπου με τον οποίο αυτά τροφοδοτούν με συγκεκριμένες οπτικές τον εθνοκεντρισμό των ΜΜΕ.

Στόχος και μεθοδολογία της έρευνας

Η εικόνα ενός κράτους στα μέσα ενημέρωσης διαφορετικών χωρών μάς αποκαλύπτει στοιχεία τόσο για τη χώρα που παρουσιάζεται όσο και για τη χώρα που παρουσιάζει, καθώς και για τη μεταξύ τους σχέση. Ισχύει το ρηθέν «η κρίση κρίνει τον κρίνοντα» με τη συμπλήρωση «η περιγραφή περιγράφει τον περιγράφοντα».

Εξετάζουμε την εικόνα της Κύπρου, όπως διαμορφώθηκε στο βρετανικό, τουρκικό και κυπριακό Τύπο. Επιλέξαμε δυο εφημερίδες από κάθε χώρα και αναλύσαμε τη χρονική περίοδο ενός μήνα.1  Η μονάδα ανάλυσης είναι η εικόνα της χώρας ανά δημοσίευμα και αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης έρευνας, που έγινε με χρηματοδότηση του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου (Α.Π.Κυ.) και εξετάζει τις εικόνες του παγκόσμιου συστήματος κρατών (state mapping) στα μέσα ενημέρωσης. Χρησιμοποιήθηκε η μεθοδολογία της ποσοτικής ανάλυσης περιεχομένου.2

Τα βασικά ερευνητικά ερωτήματα είναι: Ποια είναι η εικόνα της Κύπρου; Πώς διαφοροποιείται στις τρεις χώρες; Ποια επίδραση έχουν διαφορετικά γεγονότα-θέματα στη διαμόρφωση αυτής της εικόνας;

Η έρευνα αφορά τον Ιούνιο του 2012. Κατά το μήνα αυτό η Κύπρος αντιμετωπίζει οικονομική κρίση, την οποία εισάγει από την Ελλάδα μέσω της κατοχής τοξικών ομολόγων και του κουρέματος του ελληνικού χρέους. Στις πρώτες ημέρες βρίσκεται να αντιμετωπίζει έλλειμμα της τάξης των 5 δις ευρώ. Κατά τη διάρκεια του μήνα η κατάσταση χειροτερεύει λόγω των υποβαθμίσεων της πιστοληπτικής της ικανότητας από τους οίκους αξιολόγησης, με αποτέλεσμα να καταστεί προβληματική η πρόσβασή της στις αγορές. Η ειδησεογραφία συμπληρώνεται από τις προσπάθειες αναζήτησης πηγών χρηματοδότησης εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ρωσία και Κίνα), οι οποίες δεν ευοδώνονται, και την επιλογή της προσφυγής στο μηχανισμό Στήριξης, που ελλοχεύει.  Εξετάζουμε τα προεόρτια της  κρίσης, που γιγαντώνεται το Μάρτιο του 2013 με τη διακοπή της ροής κεφαλαίων των κυπριακών τραπεζών, και συνεπώς τη δυναμική της επίδρασης στην εικόνα της Κύπρου ενός κομβικού  εξελισσόμενου θέματος και την αλληλεπίδρασή του με τις εγχώριες οπτικές διαφορετικών κρατών.

Αποτελέσματα

Στη διάρκεια ενός μήνα η Κύπρος εμφανίζεται σε 227 κείμενα. Η λειτουργία της εσωτερίκευσης και ιδιαίτερα της πολιτιστικής διάστασης της εγγύτητας επιβεβαιώνεται πλήρως. Η συντριπτική πλειοψηφία των εμφανίσεων αυτών είναι στα ελλαδικά μέσα (144 – 63%), ακολουθεί η Τουρκία, με την οποία η Κύπρος βιώνει σχέσεις αντιπαλότητας (55 – 24%) και η Μεγάλη Βρετανία (28 – 13%). Οι αναφορές στον ελλαδικό Τύπο όχι μόνο είναι συχνότερες αλλά και πολύ πιο επικεντρωμένες στην Κύπρο.

Κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση της εικόνας έχει το αξιολογικό στοιχείο – η συνολική στάση απέναντι στη χώρα. Εξετάζουμε τη συνολική αξιολόγηση της Κύπρου σε κάθε δημοσίευμα. Η συνολική αξιολόγηση προκύπτει από τη δυναμική του γεγονότος, που μπορεί να λειτουργεί θετικά ή αρνητικά για την Κύπρο, από το λόγο των πηγών, καθώς και από τη μεροληψία του συντάκτη του κειμένου. Η μέτρηση γίνεται με μια πενταβάθμια κλίμακα και λαμβάνει τιμές: -2 πολύ αρνητικό, -1 αρνητικό, 0 ουδέτερο, +1 θετικό, +2 πολύ θετικό. Ο μέσος όρος λειτουργεί ως δείκτης αξιολόγησης («θερμόμετρο»), λαμβάνοντας τιμές από -2 έως +2. Όπως παρατηρούμε στον Πίνακα 2, η συνολική στάση απέναντι στην Κύπρο είναι αρνητική. Παρατηρούμε την πλήρη απουσία πολύ θετικών κρίσεων. Υπάρχει διαφοροποίηση στο αξιολογικό πρόσημο ανάμεσα στον ελλαδικό, το βρετανικό και τον τουρκικό Τύπο: Αυτό, όπως θα δούμε στη συνέχεια, σχετίζεται με το μείγμα των θεμάτων που συνεισφέρουν στη διαμόρφωση της εικόνας της Κύπρου και το αξιολογικό πρόσημο που κάθε θέμα φέρει. Σε κάθε περίπτωση το αξιολογικό πρόσημο είναι έντονα αρνητικό, κάτι που αναδεικνύει την ανάγκη για αποτελεσματική διαχείριση της εικόνας εκ μέρους της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Στη συνέχεια εξετάζουμε την επίδραση που έχουν τα γεγονότα της ειδησεογραφίας στην εικόνα των κρατών. Τα υψηλά επίπεδα παρουσίασης ενός θέματος στις ειδήσεις επιδρούν στη διαμόρφωση απόψεων για τα κράτη που  με κάποιον τρόπο συνδέονται μ’ αυτά τα θέματα. Σύμφωνα με τη «μεροληψία της πρόσβασης», πληροφοριακό υλικό στο οποίο κάποιος έχει πιο άμεση κι εύκολη πρόσβαση, είναι πιθανότερο να καθορίσει τη στάση του. Η δύναμη των ειδήσεων έγκειται στο ότι μπορούν να καταστήσουν συγκεκριμένα θέματα («επίδραση ημερήσιας διάταξης») ή συγκεκριμένες όψεις τους («επίδραση πλαισίωσης») πιο προσιτές στο κοινό (Brewer κ.ά. 2003). Αρχικά εξετάζουμε τα θέματα τα οποία σχετίζονται με την Κύπρο και στη συνέχεια εξετάζουμε τον τρόπο με τον οποίο συνεισφέρουν στην εικόνα της Κύπρου.

Στο επίπεδο του κυρίαρχου θέματος που νοηματοδοτεί την εικόνα του κράτους υπάρχει μια αποσύνδεση της  Κύπρου από το Κυπριακό και μια έντονη διασύνδεσή της με την οικονομική κρίση (Πίνακας 3). Ο βαθμός της διασύνδεσης  είναι διαφοροποιημένος και μεγιστοποιείται στην περίπτωση του ελλαδικού τύπου (50,7%).

Αυτό ερμηνεύεται:

α) Από το ότι η ελλαδική οικονομική κρίση λειτουργεί ως αντιληπτικό φίλτρο, που οδηγεί σε αυξημένη ειδησεογραφική κάλυψη των κρίσεων σε άλλες χώρες,

β) εξαιτίας των οργανικών διασυνδέσεων της κυπριακής με την ελλαδική οικονομία,

και (γ) της μεγαλύτερης «γειτνίασης», που επικεντρώνει το ενδιαφέρον στα πιο ζωτικά θέματα.

Στη συνέχεια διερευνούμε τη λειτουργική αξιοποίηση των γεγονότων που συνθέτουν την ειδησεογραφία ως προς την εικόνα της Κύπρου, εξετάζοντας το αξιολογικό πρόσημο κάθε θέματος.

Παρατηρούμε ότι σε όλες της θεματικές κατηγορίες καταγράφεται αρνητική λειτουργική αξιοποίηση. Το σημαντικότερο εύρημα είναι η ένταση του αρνητισμού που σχετίζεται με την οικονομική κρίση και φτάνει στο ακραίο -0,74. Ο αρνητισμός σχετίζεται με τη δυναμική του θέματος και με τη φύση των αφηγημάτων που το διέπουν. Αγγίζει το ακραία αρνητικό -1,20 (Ν=10) στην αντιευρωπαϊκή Μεγάλη Βρετανία, το -0,83 στην Τουρκία και το -0,67 στην ταλαιπωρημένη από το μνημόνιο Ελλάδα. Το -0,74 είναι εξαιρετικά αρνητικό ποσοστό, εάν αναλογιστούμε ότι αφορά μια χρονική περίοδο (Ιούνιος 2012), όπου δεν έχουμε δει ακόμα τα χειρότερα για την κυπριακή οικονομία. Χαρακτηριστικό της έντασης του αρνητισμού είναι ότι αντίστοιχη καταγραφή (-0,79) έχουμε  σε ποσοτική ανάλυση περιεχομένου της εικόνας των ΗΠΑ, η οποία αφορούσε την επίδραση που είχαν οι ειδήσεις για την  αμερικανική στρατιωτική εμπλοκή στο Ιράκ στην εικόνα των ΗΠΑ (Σαμαράς 2009).

Ουσιαστικά αυτή η έρευνα καταγράφει μια εν εξελίξει δυναμική, η οποία αναπτύσσεται τους επόμενους μήνες. Αποτυπώνει τα «προεόρτια» της επώδυνης κρίσης που παράγει η κατάρρευση των τραπεζών. Η εικόνα της Κύπρου περνά από τη θεματική δυναμική του Κυπριακού, που ορίζεται σε όρους σύγκρουσης, σε αυτή της οικονομικής κρίσης, που ορίζεται σε όρους προβλήματος, με αποτέλεσμα το συνολικό αξιολογικό πρόσημο να γίνεται έτι αρνητικότερο.

Η συνοπτική παρουσίαση των θεωρητικών προβληματισμών και των αναλυτικών εργαλείων, καθώς και η αποτύπωση των στοιχείων σ’ αυτό το κείμενο δεν επαρκεί για να διεξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα για την αποτελεσματική διαχείριση της εικόνας της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η ανάγκη απεγκλωβισμού από θέματα με έντονα αρνητική λειτουργική αξιοποίηση αποτελεί ένα προφανές πρόταγμα του επικοινωνιακού σχεδιασμού, που βεβαίως έχει διαχρονική αξία και δυστυχώς υπόκειται στους περιορισμούς που θέτει η αδρή πραγματικότητα.

* Η Σοφία Ιορδανίδου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Δηµοσιογραφίας και Επικοινωνίας στο Ανοικτό Πανεπιστήµιο Κύπρου. Ο Αθανάσιος Ν. Σαµαράς είναι λέκτορας Διεθνούς και Πολιτικής Επικοινωνίας στο Τµήµα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστηµίου Πειραιώς. Η Μαριλένα Δηµητρίου είναι ερευνήτρια στο πρόγραµµα «State Mapping» του Ανοικτού Πανεπιστηµίου Κύπρου.

Υποσημειώσεις

1 Αγγλία: The Times και The Guardian, Ελλάδα: Τα Νέα και H Καθημερινή, Τουρκία: Cumhuriyet (Τζουμχουριέτ) και Zaman (Ζαμάν).

2 Στην κωδικοποίηση συμμετείχε επίσης και η κα Σοφία Αγγελίδου, η κα Μυρσίνη Δογάνη και η κα  Σοφία Κατσόρχη.

Παραπομπή

Ιορδανίδου, Σ., Σαμαράς, Αθ. Ν. και Δημητρίου, Μ. (2013), «Η εικόνα της Κύπρου στο βρετανικό, ελλαδικό και τουρκικό Τύπο – Τα προεόρτια της οικονομικής κρίσης», Δημοσιογραφία, τόμ. 1, τχ. 2: 12-15.

Βιβλιογραφία

Σαμαράς, Αθ. Ν. (2009). «Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας και η Εικόνα των Κρατών: Η Περίπτωση των ΗΠΑ στην Μετά την 11/9 Εποχή» στο Γιαλλουρίδης, Χ (επιμ.), «O Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών από την Αμφικτιονία έως τον 21ο Αιώνα», Αθήνα: Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών – Εκδόσεις Λιβάνη, σελ. 455-480.

Brewer, P.R., Graf, J. and Willnat, L. (2003). «Priming of Framing; Media Influence on Attitudes Towards Foreign Countries», Gazette 65(6): 493-508.

Galtung, J. and Ruge, M.H. (1965). «The Structure of Foreign News. The Presentations of the Congo, Cuba and Cyprus Crises in Four Foreign Newspapers», Journal of Peace Research, τχ. 2: 64-90

Gurevitch, M., Levy, M. and Roeh, I. (1991). «The Global Newsroom: Convergences and Diversities in the Globalisation of Television News» στο Dahlgren, P. και Sparks, C. (επιμ.), Communications and Citizenship: Journalism and the Public Sphere in the New Media Age. London: Routledge, σελ. 195-215

Nossek, H. (2004). «Our News and Their News: The Role of National Identity in the Coverage of Foreign News», Journalism, τόμ. 5, τχ. 3: 343-368.