Του Μιχάλη Κοντού *
To άρθρο αυτό προσεγγίζει και αναλύει τη διπολική δομή του κυπριακού κομματικού συστήματος και την εναλλασσόμενη κυριαρχία των δύο μεγάλων κομμάτων επί του πολιτικού συστήματος.
Η απουσία ενός τρίτου πόλου και κυρίως η δυνατότητά του ΔΗΣΥ και του ΑΚΕΛ να απευθύνονται σε δύο χωριστές και ιδεολογικοπολιτικά συγκρουόμενες παρατάξεις, αποτελούν τα βασικά αίτια της επιτυχίας τους.
Η δυνατότητα αυτή τροφοδοτείται από ένα μηχανισμό προπαγάνδας, που βασίζεται στις πολωμένες λαϊκές αντιλήψεις περί ιστορίας και εθνικής ταυτότητας, καθώς επίσης και στην άρθρωση ενός κατάλληλα διαμορφωμένου πολιτικού λόγου μέσω των ΜΜΕ.
Το κομματικό σύστημα της Κυπριακής Δημοκρατίας, de facto ελληνοκυπριακό, αποτελεί παράγωγο της μετά το 1974 πολιτικής τάξης πραγμάτων. Πρόκειται για ένα σύστημα πολωμένου πολυκομματισμού, με ένα ισχυρό δεξιό και ένα ισχυρό αριστερό κόμμα, ενώ υφίσταται αριθμός μικρότερων κομμάτων, κυρίως του ενδιάμεσου χώρου.
Ο διπολισμός
Τα δύο μεγάλα κόμματα της Κύπρου, ο δεξιός Δημοκρατικός Συναγερμός (ΔΗΣΥ) και το αριστερό ΑΚΕΛ, αποτελούν δύο αντίστοιχα μπλοκ εξουσίας με κοινωνικό εκτόπισμα που εκτείνεται πέραν των στενών κομματικών πλαισίων.
Οι πυρήνες υποστηρικτών των δύο μεγάλων κομμάτων έχουν ισχυρή παραταξιακή συνείδηση, δηλαδή αίσθηση του «εμείς», βασισμένη σε κοινούς αγώνες, μνήμες «ανοικτών λογαριασμών» και παραμορφωτικές εικόνες του αντιπάλου.
Η δε ιστορία της συνύπαρξής τους είναι μια ιστορία συγκρουόμενων παραταξιακών συνειδήσεων, βασισμένη σε δύο χωριστά αφηγήματα και διαφορετικές ερμηνείες για δύο ορόσημα της σύγχρονης ιστορίας της Κύπρου: τον αγώνα της ΕΟΚΑ (1955-59) και το πραξικόπημα της χούντας των Συνταγματαρχών κατά του Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας, Αρχιεπισκόπου Μακαρίου (1974).
Ο αγώνας της ΕΟΚΑ (1955-59): Με όρους κυπριακής πολιτικής της δεκαετίας του ’50, ο αγώνας της ΕΟΚΑ διέπετο από μια δεξιά πολιτική ατζέντα. Το ΑΚΕΛ, παρά την κατά καιρούς ταύτισή του με το στόχο της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα, τον οποίο είχε προβάλει η ΕΟΚΑ, αντιτάχθηκε στον αγώνα κυρίως εξαιτίας των αντικομουνιστικών φρονημάτων του αρχηγού της, συνταγματάρχη Γεώργιου Γρίβα.
Η αντίθεση του ΑΚΕΛ στον αγώνα αποτελεί μέχρι σήμερα σημείο τριβής μεταξύ των δύο παρατάξεων, το οποίο ανακύπτει συχνά στον καθημερινό Τύπο και σε τηλεοπτικές συζητήσεις μεταξύ εκπροσώπων του ΔΗΣΥ και του ΑΚΕΛ.
Σε επίπεδο λαϊκών αντιλήψεων η στάση του ΑΚΕΛ εντυπώθηκε στην παραταξιακή συνείδηση της Δεξιάς ως «προδοσία», ενώ η Αριστερά ανέπτυξε το δικό της αφήγημα που βασίζεται κυρίως στις τεταμένες σχέσεις της ΕΟΚΑ με το ΑΚΕΛ.
Το γεγονός βέβαια ότι ο αγώνας της ΕΟΚΑ αγκαλιάστηκε διαχρονικά από τη συντριπτική πλειοψηφία του κυπριακού ελληνισμού φέρνει συχνά το ΑΚΕΛ σε θέση πολιτικής και επικοινωνιακής άμυνας, γι’ αυτό και η ηγεσία του επιχειρεί κατά καιρούς τη γεφύρωση των δύο αφηγημάτων. Αποτέλεσε δε, όπως θα δούμε πιο κάτω, αναπόσπαστο τμήμα της ιδεολογικής βάσης επί της οποίας συγκροτήθηκε ο ΔΗΣΥ.
Το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 1974: Το 1960 ιδρύθηκε η Κυπριακή Δημοκρατία, η αστάθεια όμως συνεχίστηκε: Οι διακοινοτικές ταραχές, η άνοδος της χούντας στην Ελλάδα, η βαθιά ρήξη μεταξύ μακαριακών και αντιμακαριακών, και η παράνομη δράση της ΕΟΚΑ Β΄ –δημιούργημα της πλέον ριζοσπαστικής πτέρυγας της Δεξιάς– διαμόρφωσαν ένα νέο πλαίσιο πολιτικοποίησης.
Το χουντικό πραξικόπημα –σε συνέργεια με την ΕΟΚΑ Β΄– και η τουρκική εισβολή του Ιουλίου του 1974 αναδιαμόρφωσαν οριστικά τον κυπριακό πολιτικό ιστό. Ο δε Μακάριος κατέστη σύμβολο αντίστασης και αγώνα, κυρίως για όσους υπέστησαν τις συνέπειες του πραξικοπήματος και της εισβολής.
Σημείο-κλειδί για την κατανόηση των νέων δεδομένων είναι το γεγονός ότι το πραξικόπημα χρησιμοποιήθηκε από την Τουρκία ως πρόσχημα για την αιτιολόγηση της εισβολής. Το ΑΚΕΛ, όντας στο πλάι του Μακαρίου, αναπροσάρμοσε πλήρως τον πολιτικό του λόγο.
Πλέον το κεντρικό σημείο αναφοράς της πολιτικής του ρητορικής ήταν η διαρκής υπογράμμιση του ρόλου της ΕΟΚΑ Β΄ και η εναντίωση στο «φασισμό», ενώ προέβαλλε ως η αιχμή των «δημοκρατικών αντιστασιακών δυνάμεων». Οι λέξεις «προδοσία» και «προδότες» επανήλθαν στο κυπριακό πολιτικό λεξιλόγιο, αυτή τη φορά από την Αριστερά.
Δύο χρόνια μετά τα γεγονότα του 1974 ο Γλαύκος Κληρίδης ίδρυσε τον ΔΗΣΥ, τον οποίο στελέχωσαν μεταξύ άλλων και μέλη της ΕΟΚΑ Β΄. Σε επίπεδο πολιτικού λόγου –δεδομένης της κοινής ερμηνείας των γεγονότων μεταξύ ΑΚΕΛ και κομμάτων του ενδιάμεσου χώρου (ΔΗΚΟ και ΕΔΕΚ)– η ρητορική του ΔΗΣΥ δεν είχε ιδιαίτερα περιθώρια ευελιξίας: Αποκήρυξε το πραξικόπημα, υιοθέτησε ένα ισορροπημένο ιστορικό αφήγημα και απέφευγε την (επικοινωνιακά ασύμφορη) παρελθοντολογία.
Παράλληλα όμως (κυρίως στη βάση του κόμματος) αναπτύχθηκε μια σειρά επιχειρημάτων που αποσκοπούν στην «κάθαρση» της Δεξιάς από τις ευθύνες που της αποδίδει η Αριστερά, με κύρια σημεία αναφοράς τον «αυταρχισμό» και την αμφιλεγόμενη εξωτερική πολιτική του Μακαρίου.
Σε επίπεδο ΜΜΕ συχνά παίζεται ένα παιχνίδι επίρριψης ευθυνών μεταξύ στελεχών του ΑΚΕΛ και του ΔΗΣΥ στη βάση των συγκρουόμενων ιστορικών ερμηνειών, συνήθως με πρωτοβουλία των πρώτων. Ταυτόχρονα σε επίπεδο λαϊκών αντιλήψεων προέκυψε βαθιά κοινωνική διχόνοια που χάραξε όλες τις επόμενες γενιές.Δύο παράλληλες επιτυχίες και ένα «αμοιβαία επωφελές μίσος».
Δύο παράλληλες επιτυχίες και ένα «αμοιβαία επωφελές μίσος»
ΔΗΣΥ και ΑΚΕΛ επικράτησαν ως ηγεμονικές πολιτικές δυνάμεις μετά το 1974, αφού προέβησαν σε ορθή ενδοσκόπηση του πολιτικού περιβάλλοντος και έκαναν τις κατάλληλες κινήσεις.
Από τη μια το ΑΚΕΛ, όντας οργανωμένο κόμμα και ήδη με βαθιές ρίζες στην πολιτική ζωή του τόπου, κατόρθωσε να προσεταιριστεί μεγάλο μέρος του μακαριακού ρεύματος. Το ΔΗΚΟ και η ΕΔΕΚ δεν μπόρεσαν να το συναγωνιστούν και μοιραία παρέμειναν στη σκιά του.
Από την άλλη ο ΔΗΣΥ κάλυψε με επιτυχία το πολιτικό κενό στα δεξιά του πολιτικού σκηνικού. Ο Κληρίδης οραματίστηκε –και εν πολλοίς κατόρθωσε– τη δημιουργία ενός σύγχρονου, δυτικού τύπου κόμματος, που να καλύπτει ολόκληρη την παράταξη (από τα κατάλοιπα της ΕΟΚΑ Β΄ και τη λαϊκή Δεξιά μέχρι την αστική Κεντροδεξιά).
Συνεκτικό υλικό αυτής της ετερόκλητης συσπείρωσης ήταν η πίστη στην ελληνική εθνική συνείδηση (σε αντιδιαστολή με τον ΑΚΕΛικό κυπροκεντρισμό), οι μνήμες του αγώνα της ΕΟΚΑ και το μίσος για τους «κομμουνιστές», οι οποίοι δαχτυλόδειχναν διαρκώς τους δεξιούς ως «προδότες» και «φασίστες».
Παρά τη μάλλον χαλαρή πολιτική ταυτότητα του ΔΗΣΥ (σε αντιδιαστολή με τον ιδεολογικοπολιτικό συγκεντρωτισμό του ΑΚΕΛ), η ισχυρή ηγεσία πρώτα του Κληρίδη και στη συνέχεια του Νίκου Αναστασιάδη πέτυχαν την καθιέρωσή του ως πόλου εξουσίας.
Αναμφίβολα ο ΔΗΣΥ και το ΑΚΕΛ ενσαρκώνουν συγκρουόμενες ιδεολογικοπολιτικές ατζέντες. Το ΑΚΕΛ είναι ένα μετριοπαθές κομμουνιστικό κόμμα, το οποίο έχει συμβιβαστεί με την ιδέα της φιλελεύθερης δημοκρατίας και του καπιταλισμού. Ο δε ΔΗΣΥ είναι ένα κεντροδεξιό κόμμα που συνδυάζει στοιχεία φιλελευθερισμού, συντηρητισμού και μετριοπαθούς εθνικισμού.
Εν τούτοις, η κοινωνική ρήξη επί της οποίας πολιτεύονται δεν είναι ταξική, αλλά οφείλεται σε συγκρουόμενες εθνοπολιτικές αντιλήψεις που προέρχονται από διαφορετικές ερμηνείες της σύγχρονης κυπριακής ιστορίας.
Η ρήξη αυτή όμως απέβη επωφελής για τα δύο κόμματα, καθότι συνέδραμε στη διατήρηση των «ζωτικών τους χώρων» εις βάρος του υπόλοιπου κομματικού συστήματος.
Και παρά το γεγονός ότι στο σημαντικότερο ζήτημα της κυπριακής πολιτικής, το κυπριακό πρόβλημα, οι απόψεις τους εν πολλοίς ταυτίζονταν, η κοινωνική ρήξη διασφάλιζε τη διατήρηση των συνθηκών πόλωσης.
Μέσα από τα ΜΜΕ (κυρίως την τηλεόραση) τα στελέχη των δύο κομμάτων διατηρούσαν στις μεταξύ τους συζητήσεις υψηλούς τόνους, τροφοδοτώντας έτσι την κοινωνική ρήξη και την πόλωση. Δεδομένης δε της έλλειψης μεγάλου αριθμού μετακινούμενων ψήφων από τον ένα πόλο στον άλλο, η πόλωση λειτούργησε συσπειρωτικά και για τους δυο.
Η παραταξιακή σύγκρουση Δεξιάς-Αριστεράς ως κεντρική διαιρετική τομή του κυπριακού κομματικού συστήματος επιβίωσε ακόμα και μετά το δημοψήφισμα του 2004. Υπερέβη τις νέες πολιτικές τομές που προέκυψαν εξαιτίας της σύγκρουσης για το «Ναι» και το «Όχι» στο σχέδιο Ανάν, τις οποίες επιχείρησαν ανεπιτυχώς να κεφαλαιοποιήσουν τα κόμματα του ενδιάμεσου χώρου.
Απόδειξη τούτου ο αποκλεισμός του Προέδρου της Δημοκρατίας Τάσσου Παπαδόπουλου (υποψήφιος του ενδιάμεσου χώρου, ταυτισμένος με το πλειοψηφούν «Όχι») από το Β΄ γύρο των προεδρικών εκλογών του 2008, προς όφελος των υποψηφίων του ΔΗΣΥ και του ΑΚΕΛ.
Η επιτυχία των δύο κομμάτων να καθιερωθούν στο χώρο της Δεξιάς και της Αριστεράς αντιστοίχως ως κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις ίσως να μην ήταν εξασφαλισμένη χωρίς τη σχέση αλληλεξάρτησης που δημιουργήθηκε ως αποτέλεσμα της ύπαρξης δύο «παράλληλων και συγκρουόμενων ιδεολογικοπολιτικών κόσμων».
Η δε πόλωση δεν θα ήταν δυνατό να συντηρηθεί χωρίς την επιβίωση της εθνο-ιστορικής ρήξης. Το σπιράλ της πόλωσης μαζί με την καχεξία του ενδιάμεσου χώρου, διασφαλίζουν την εναλλασσόμενη κυριαρχία τους επί της κυπριακής πολιτικής ζωής.
Κατά συνέπεια το μίσος μεταξύ των αριστερών και των δεξιών αποβαίνει αμοιβαία επωφελές για τις ηγεσίες των δύο κομμάτων.
Προς ένα νέο πλαίσιο πολιτικοποίησης;
Η τρέχουσα οικονομική κρίση τείνει να μεταβάλει σημαντικά το κυπριακό μοντέλο πολιτικοποίησης. Η οικονομία έχει πάρει τα σκήπτρα από το κυπριακό πρόβλημα ως πρώτο θέμα στην κυπριακή πολιτική ατζέντα.
Ο Νίκος Αναστασιάδης κέρδισε τις πρόσφατες προεδρικές εκλογές εκμεταλλευόμενος την κάκιστη εικόνα της κυβέρνησης Χριστόφια λόγω της διαχείρισης της καταστροφής στη ναυτική βάση Ευάγγελος Φλωράκης, κυρίως όμως λόγω της αποτυχίας της να αποτρέψει την οικονομική κρίση.10
Οι δε επιδόσεις της έχουν πλήξει σοβαρά τα κανάλια επικοινωνίας του ΑΚΕΛ με τον ενδιάμεσο χώρο. Όπως καταδεικνύεται από δημοσκοπήσεις που είδαν πρόσφατα το φως της δημοσιότητας, το τίμημα της κρίσης πληρώνουν κυρίως το ΑΚΕΛ και το ΔΗΚΟ, των οποίων η εκλογική δύναμη εμφανίζει μείωση μέχρι και 50%.
Υπό αυτά τα δεδομένα, ενδεχόμενη προσφυγή του ΑΚΕΛ στον αντιπραξικοπηματικό πολιτικό λόγο είναι σήμερα πιο ξεπερασμένη από ποτέ.
Την ίδια στιγμή η κυβέρνηση Αναστασιάδη επιχειρεί να διασώσει την αξιοπιστία της μετά την αθέτηση της ισχυρής δέσμευσης του Προέδρου περί μη αποδοχής τυχόν πρότασης της Τρόικας για κούρεμα καταθέσεων.
Όταν δε καλείται να αιτιολογήσει την αποδοχή του κουρέματος και των κατακλυσμιαίων επιπτώσεών του, η κυβέρνηση μεταθέτει την ευθύνη στους προκατόχους της και την άσχημη κατάσταση που κληρονόμησε. Η αποτυχία της διακυβέρνησης Χριστόφια αποτελεί το βασικό ανάχωμα επικοινωνιακής άμυνας της κυβέρνησης Αναστασιάδη.
Τα δεδομένα λοιπόν που έχουμε μπροστά μας συνηγορούν στη διαμόρφωση ενός νέου πλαισίου πολιτικοποίησης, με νέα σημεία αναφοράς.
Ο βαθμός επικράτησης του νέου αυτού πλαισίου θα εξαρτηθεί από το βάθος των επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης, τις εξελίξεις στο κυπριακό και στο κεφαλαιώδες ζήτημα του φυσικού αερίου, αλλά και από τη μορφή του νέου πολιτικού χάρτη.
Σε μεγάλο βαθμό όμως θα εξαρτηθεί και από τις αντιλήψεις και τις κοινωνικοπολιτικές προτεραιότητες που θα επικρατήσουν στην κυπριακή κοινωνία και από το κατά πόσο τα νέα προβλήματα θα υπερκαλύψουν την εθνοπολιτική ρήξη των προηγούμενων δεκαετιών.
(*)Ο Μιχάλης Κοντός είναι πολιτικός επιστήµονας και διεθνολόγος, διευθυντής του Κέντρου Επιστηµονικού Διαλόγου και Έρευνας.
Βιβλιογραφία
1 Γεώργιος Θ. Μαυρογορδάτος, Μελέτες και Κείμενα για την Περίοδο 1909-1940 (Αθήνα-Κομοτηνή: Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκουλα, 1982), 25.
2 Για μια βαθύτερη ανάλυση βλέπε Michalis Kontos, «Left-Wing and Right-Wing Politics in Post-1974 Cyprus: A Story of Social Discord and Political Success». 13th International Conference of ISSEI, 2-6 July 2012, Nicosia, Cyprus. , 2 Ιουλίου 2013.
3 T.W. Adams, AKEL: The Communist Party of Cyprus (Stanford, CA: Hoover Institution Press, 1971), 46.
4 Ενδεικτικά βλέπε
5 Χαρακτηριστική η πρόσφατη πρώτη επίσκεψη γενικού γραμματέα του ΑΚΕΛ στο Μέλαθρο Αγωνιστών ΕΟΚΑ. «Ο Άντρος Κυπριανού στο Μέλαθρο Αγωνιστών ΕΟΚΑ», Η Σημερινή, 29 Ιουνίου 2013. , 2 Ιουλίου 2013.
6 Ενδεικτικά βλέπε εδώ και εδώ 3 Ιουλίου 2013.
7 Για μια ολοκληρωμένη ανάλυση αυτών των εννοιών, βλέπε Yves Meny, Andrew Knapp, «Political Parties» in Government and Politics in Western Europe: Britain, France, Italy, Germany. Third Edition, Yves Meny, Andrew Knapp (Oxford: Oxford University Press, 1998).
8 Ο ΔΗΣΥ είχε τοποθετηθεί ανοιχτά υπέρ του μειοψηφούντος «Ναι», ενώ το ΑΚΕΛ αμφιταλαντευόταν μεταξύ του «Ναι» του «Όχι», παραμονές του δημοψηφίσματος. Βλέπε σχετικά «Άκρως Απόρρητο: Η Έκθεση της Κεντρικής Επιτροπής του ΑΚΕΛ για το Σχέδιο Ανάν», Σύγχρονη Άποψη, τ. 1. , 1 Ιουλίου 2013.
9 Νάσιος Ορεινός, «Δημοσκοπήσεις υπό την Επήρεια της Οικονομικής Κρίσης». Περιοδικό Legacy: Ειδικό Αφιέρωμα για τις Εκλογές, Φεβρουάριος 2013, 24.
10 Χριστίνα Ιωάννου, Αχιλλεύς Κ. Αιμιλιανίδης, «Πώς και γιατί η Κύπρος βυθίστηκε στην Κρίση: Τα Πραγματικά Αίτια και οι Ευθύνες». Foreign Affairs: The Hellenic Edition (Φεβρουάριος 2013): 41-51
