Της Μαρίνας Τζόκα *
Ένας τίτλος με πολύ βαθιά δυναμική, πρωτίστως για τους «υπηρέτες» του δημοσιογραφικού κόσμου. Διότι περί ενός άλλου «κόσμου» πρόκειται. εκείνου που ταλαντεύεται μεταξύ της αποκάλυψης και της συγκάλυψης –με την ανακάλυψη να έπεται–, μεταξύ του δημοσιογραφικού λειτουργήματος και του δημόσιου, ιδιωτικού, πολιτικού, οικονομικού συμφέροντος. Και όλα αυτά σε ένα παγκοσμιοποιημένο πλέγμα παραγωγής, διανομής και κατανάλωσης πληροφοριών, που διαρκώς εξελίσσεται και αναδιαμορφώνεται, όπως και η δομή και οι σχέσεις των ΜΜΕ μαζί του.
Ο βασικός στόχος της δημοσιογραφίας, σύμφωνα με τον B. Rosenstiel και τον B. Kovach, είναι να προσφέρει στους πολίτες την πληροφόρηση που χρειάζονται για να είναι ελεύθεροι και αυτοδιοικούμενοι. Η πρώτη υποχρέωση επομένως του δημοσιογράφου, όσες γενιές και αν περάσουν, είναι η επιβεβαίωση της πληροφορίας. Αυτή είναι η μια πλευρά του ευρώ.
Η άλλη είναι πως ο δημοσιογράφος είναι μια δυνάμει «ανεξάρτητη» μονάδα, η οποία βρίσκεται υπό την εποπτεία μιας ομάδας, μας επιχείρησης, ενός ομίλου. Αυτό σημαίνει αυτόματα ότι, όπως στις καθημερινά συγκρουσιακές κοινωνίες των ελεύθερων ανθρώπων η διαμάχη μεταξύ συλλογικού και ατομικού συμφέροντος κυριαρχεί, έτσι και στον χώρο των ΜΜΕ οι επιχειρηματικές φιλοδοξίες, οι εμπορικοί στόχοι, η κυβερνητική λογοκρισία και η παράπλευρη πολιτική θέτουν τα θεμέλια στα διλήμματα των δημοσιογράφων –όσων τουλάχιστον εμμένουν στον πρωταρχικό τους στόχο.
«Οι καρχαρίες, ως γνωστόν, τρώγονται και μεταξύ τους»
Το λεξικό Τριανταφυλλίδη δίνει τον εξής ορισμό για την αποκάλυψη: πράξη ή γεγονός που φέρνει στο φως, που φανερώνει, κάτι το οποίο κρατιέται σκόπιμα μυστικό. Όσο για τη συγκάλυψη είναι η απόκρυψη και η σκόπιμη αποσιώπηση, ώστε να μην αποκαλυφθεί κάτι. Με δεδομένο τον ορισμό τους αυτό, η πρακτική τους και δη στον μιντιακό χώρο, είναι μια διαδικασία εξαιρετικά πολύπλοκη, όπως άλλωστε είναι και η ίδια η φύση του ανθρώπου.
Υπάρχει μια παραδοχή στην Ελλάδα, σύμφωνα με την οποία τα παραδοσιακά μέσα επικοινωνίας, πανελλαδικής και τοπικής εμβέλειας, δεν προσφέρουν αμιγώς ουδέτερη ενημέρωση. Πολλώ δε μάλλον όταν πρόκειται για το πολιτικό γίγνεσθαι.
Σε αυτό το σημείο, θα ήταν σκόπιμο να κάνουμε μια πολύ σύντομη ανασκόπηση-ακτινογραφία του πολιτικού στερεώματος και της υποδομής στην οποία καλείται να εργαστεί ο δημοσιογράφος. Μια χρόνια και παγιωμένη κομματική ιδεολογία από τη μια πλευρά, οι ελάχιστοι «βαρόνοι» των ΜΜΕ που κυριαρχούν στην αγορά από την άλλη και ο διαρκής ανταγωνισμός για το μεγαλύτερο κέρδος, εντός εκτός και επί τα αυτά, να κρατάει τη ζυγαριά αυτού του πελατειακού συστήματος.
«Κάθε μορφή όμως εξαναγκασμού πρέπει να δικαιολογείται», όπως αναφέρει κι ο Noam Chomsky. Έτσι, από τη ζυγαριά του πεδίου μεταβαίνουμε στο ζυγό ακριβείας των θυτών-θυμάτων, όπου στον έναν δίσκο είναι οι εκούσια εξαρτώμενοι δημοσιογράφοι και στον άλλον οι ακούσια συνδεδεμένοι. Η πρώτη κατηγορία είναι κυρίως αυτοί που βρίσκονται στις υψηλές θέσεις και πίσω από τα διαπλεκόμενα συμφέροντα, ενώ η δεύτερη κατηγορία είναι εκείνη των κατ΄ ανάγκη εμπλεκόμενων.
Καταρχάς, καθίσταται σαφές πως τα ΜΜΕ, παραδοσιακά και νέα, δεν είναι οι παραγωγοί κάποιας «πρωτογενούς» πολιτικής, αλλά αντίθετα αναπαριστούν τα γενόμενα και αναπαράγουν τα ήδη ειπωμένα. Οι δημοσιογράφοι, κυρίως της πρώτης κατηγορίας, διψούν για ειδήσεις και οι πολιτικοί τούς βοηθούν να τις κατασκευάσουν.
Με αυτόν τον τρόπο οι ειδήσεις συμφωνούνται, «η πληροφορία είναι ελεγχόμενη για το είδος της αλήθειας που περιέχει» (Daniel J. Boorstin) και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας καταφέρνουν να ορίζουν την πολιτική, με τους δημοσιογράφους σε δευτερεύοντα ρόλο, να προβάλλουν ουσιαστικά το «νόημα» της. Χαρακτηριστική άλλωστε είναι και η φράση τού δημοσιογράφου–εκδότη, Αλέξανδρου Φιλιππόπουλου: «Δώστε μου πέντε δημοσιογράφους και πενήντα ηλίθιους και εγώ σας φτιάχνω μια εφημερίδα».
Ας εξετάσουμε τώρα την περίπτωση του πολιτικού ρεπορτάζ, σε συνάρτηση με τη δεύτερη κατηγορία δημοσιογράφων. Η αείμνηστη Μαλβίνα Κάραλη, αυτή η δεξιοτέχνισσα του λόγου για ανοιχτά μόνο μυαλά, σε συνέντευξή της στον Μάνο Λαμπράκη είχε δηλώσει για την κόντρα της με το ΠΑΣΟΚ και τον αποκλεισμό της από το τηλεοπτικό τοπίο: «Από την πρώτη μέρα που μπήκα σε αυτό το διασαλευμένο χώρο, ήξερα πάντα από ποιόν έπεφτε τηλέφωνο στο γραφείο του διευθυντή μου για να κοπώ.
Κι όλα αυτά τα τελευταία χρόνια γίνεται ένα φοβερό ριπλέϊ, κάτω από ένα διαφορετικό ονοματεπώνυμο. Εξάλλου σε μια χώρα και μια κοινωνία που τα χαρτιά είναι έτσι μοιρασμένα, ώστε όλοι οι μέτριοι αυτού του κόσμου να κάθονται δίπλα σε ένα Διονύσιο Σολωμό κι έναν Άρη Βελουχιώτη δεν έχεις και πολλά να ελπίζεις. Εγώ πάντως δώρο τους έκανα: έναν δημοσιογράφο λιγότερο».
Ένα πιο πρόσφατο παράδειγμα είναι αυτό του δημοσιογράφου Κώστα Βαξεβάνη, ο οποίος μετά τα σύντομα περάσματά του από τηλεοπτικούς σταθμούς και έντυπα, κατέφυγε στο δικό του διαδικτυακό τόπο, στο νέο αυτό μέσο αμφίδρομης και συμμετοχικής δημοσιογραφίας, το οποίο δίνει τουλάχιστον τη δυνατότητα να «ακούγονται» πολλές αλήθειες. Η «αδικοχαμένη» λοιπόν, μέχρι πρότινος, λίστα Λαγκάρντ έκανε την εμφάνισή της και αμέσως το νομικό πλαίσιο περί προσωπικών δεδομένων και προστασίας του δημόσιου συμφέροντος παρέπεμψε τον δημοσιογράφο σε δίκη.
Παραφράζοντας μια ρήση του George Orwell, ο Βαξεβάνης δήλωσε: «Δημοσιογραφία είναι να δημοσιεύεις αυτά που ο άλλος δεν θέλει να δημοσιεύσει. Οτιδήποτε άλλο είναι δημόσιες σχέσεις». Βέβαια, στην εν λόγω περίπτωση, τα ερωτήματα που εγείρονται είναι πολλά, όπως λόγου χάρη πώς έφτασε η λίστα στα χέρια του.
Αλλά αυτή είναι μια άλλη συζήτηση, με πολλές και ποικίλες παραμέτρους. Το σίγουρο είναι πως οι νομικές κυρώσεις εφαρμόζονται κατά περίπτωση και κατά βούληση και ιδίως σε μια κοινωνία, όπως η ελληνική, όπου «οι δεσμοί των αλληλοεξυπηρετούμενων συμφερόντων δε μπορούν να κοπούν ως δια μαγείας και από τη μια στιγμή στην άλλη» (Hanno Hardt).
«Η καλύτερη δοκιμασία της αλήθειας είναι η δύναμη της σκέψης να γίνεται αποδεκτή στον ανταγωνισμό της αγοράς»
Τι είναι οι ειδήσεις; «Ένας καθρέφτης της πραγματικότητας. μια αντιπροσώπευση του κόσμου και όλες οι αντιπροσωπεύσεις είναι επιλεκτικές», όπως σημειώνει ο Mellor Noha. Τι είναι ο δημοσιογράφος για τις ειδήσεις; «Ένα γρανάζι μιας συνεχούς διευρυνόμενης επικοινωνιακής μηχανής» (Jo Bardoel).
Υπάρχει αντικειμενικότητα στη δημοσιογραφία; Η ερμηνευτική ματιά που περιέχει ακόμη και η πιο απλή περιγραφή καταλύει κάθε μορφή αντικειμενικότητας. Και το κοινό; Ποιος είναι ο ρόλος του και τελικά τι επιζητεί να μάθει; Ο δέκτης απαιτεί από τον δημοσιογράφο να κρίνει τους πάντες και τα πάντα, εκτός φυσικά από τον ίδιον και το κόμμα του.
Τα ΜΜΕ, ως μηχανές ερμηνείας, είναι πρωτίστως μεγάλες επιχειρήσεις που λειτουργούν με κριτήριο το χρήμα. Όσο για τη δημοσιογραφική δουλειά, στα βασικά της κριτήρια ανήκει η συγκάλυψη, ενώ η «αποκάλυψη έχει αντικαταστήσει οριστικά την ανακάλυψη».
Όπως εύστοχα επισήμανε ο James Curran: «Η αγορά δεν αναδεικνύει τους ανεξάρτητους «φύλακες» που υπηρετούν το δημόσιο συμφέρον, αλλά αντίθετα ενισχύει όλους εκείνους τους «λακέδες» των επιχειρήσεων που προσαρμόζουν τον κριτικό τους έλεγχο, ώστε να συμφωνεί με τους ιδιοτελείς τους σκοπούς».
Και μιας που η προσφερόμενη προς κατανάλωση αλήθεια είναι σαν μια σταγόνα στον ωκεανό, ίσως μια παράφραση στα λεγόμενα του Νίκου Καζαντζάκη αποτελέσει μια λάμψη στο αμφίβολο τοπίο: «Έχεις τα αυτιά, έχεις τα μάτια, ζωγράφισε την αλήθεια και μπες μέσα».
* Η Μαρίνα Τζόκα (MSc στη Δηµοσιογραφία και Επικοινωνία, ΑΠΚΥ) είναι δηµοσιογράφος και blogger.
Βιβλιογραφία
- Bardoel Jo (2000), «Ο ρόλος της δημοσιογραφίας στην κοινωνία της πληροφορίας», στο: Παπαθανασόπουλος Στέλιος (επιμ.), Επικοινωνία και κοινωνία από τον εικοστό στον εικοστό πρώτο αιώνα, Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη
- Κόβατς Μπιλ – Ρόζενστιλ Τομ (2004), Εισαγωγή στη δημοσιογραφία, Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη
- Νόαμ Τσόμσκι και ΜΜΕ (1992), Κατασκευάζοντας συναίνεση («Noam Chomsky and the media. Manufacturing consent»), Ντοκιμαντέρ (16 μέρη), Παραγωγή: Καναδάς, Σκηνοθέτης: Peter Wintonick, Mark Achbar (http://www.youtube.com/watch?v=3U_IiUL4ws0) (2.5.2013).
- Hardt Hanno (2000), «Το τέλος της δημοσιογραφίας: Τα Μέσα Ενημέρωσης και το δημοσιογραφικό επάγγελμα στον εικοστό πρώτο αιώνα», στο: Παπαθανασόπουλος Στ. (επιμ.), Επικοινωνία και κοινωνία από τον εικοστό στον εικοστό πρώτο αιώνα, Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη
- Mellor Noha (2005), The making of arab news. Ofxord: Rowman and Littlefield Publications
- Boorstin Daniel (1991), «Απότησυλλογήειδήσεωνστηνκατασκευήειδήσεων: ένας καταιγισμός ψευδογεγονότων». στο: Λιβιεράτος Τ. και Φραγκούδης Τ. (επιμ.). Το μήνυμα του μέσου. Η έκρηξη της μαζικής επικοινωνίας. Αθήνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια