της Πόλυς Τσιγκούνη
«Είναι αλήθεια αυτό; Απόδειξέ το!», θα μπορούσε να θεωρηθεί ως το απλουστευμένο αρχέγονο ζήτημα της αναζήτησης στοιχείων για να θεωρήσουμε ένα γεγονός πραγματικό-με την προϋπόθεση βέβαια ότι αποδεχόμαστε την ύπαρξη της αλήθειας. Στις σημερινές συνθήκες, η πρόταση αυτή δεν αντικατοπτρίζει, εντούτοις, την τάση και την προτεραιότητα που δίνεται, τόσο στην επαλήθευση των γεγονότων, όσο και στην εν γένει αποδοχή της αλήθειας. Στην εποχή της μετα-αλήθειας, Σιβηρία της μετα-αλήθειας κατά τον Martin Gurri, κάθε γνώμη ή υποκειμενική ερμηνεία μπορεί να διεκδικεί την πιστοποίηση της αλήθειας και κάθε γεγονός, με αποδείξεις ή χωρίς, μπορεί να θεωρηθεί έγκυρο ή να αμφισβητηθεί ως πλαστό, ως fake news. Η αντικειμενική αλήθεια γίνεται αναπόφευκτα σχετική και η αξιοπιστία των πηγών μόνιμα αμφισβητήσιμη.
Η μετα-αλήθεια σήμερα
Με τον όρο μετα-αλήθεια, δεν εννοείται απλώς η διάδοση ενός ψεύδους με στόχο τη διαμόρφωση εντυπώσεων για ένα συγκεκριμένο ζήτημα, αλλά η εν γένει απεικόνιση μιας άλλης πραγματικότητας με την παράλληλη αδιαφορία για την ίδια την αλήθεια. Τα αντικειμενικά γεγονότα έχουν μικρότερη σημασία από ό,τι η επίκληση στο συναίσθημα ή η προβολή της προσωπικής άποψης. Δεν πρόκειται για ένα νέο φαινόμενο, όπως συνηγορούν πολλοί μελετητές, που το τοποθετούν από τις απαρχές του κόσμου και τον Μεσαίωνα. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια έχει πάρει τέτοιες διαστάσεις, ώστε να λέμε ότι σήμερα δεν μπορούμε να μιλάμε για αντικειμενική αλήθεια σε όλους σχεδόν τους τομείς της ζωής, από την επιστήμη και την πολιτική, μέχρι την καθημερινή ενημέρωση και τον πολιτισμό. Ορόσημο της παγίωσης του φαινομένου στις σημερινές του διαστάσεις θεωρείται από πολλούς το 2016, με την έκβαση του δημοψηφίσματος για το Brexit στη Μ. Βρετανία και τις προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ, καθώς θεωρούνται χαρακτηριστικά παραδείγματα της επίδρασης που έχει η μετα-αλήθεια στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης.
Παράγοντες που διαμορφώνουν το τοπίο της μετα-αλήθειας
Βασικός παράγοντας που έχει διαμορφώσει τα δεδομένα αυτά είναι η έκρηξη της τεχνολογίας και ο βομβαρδισμός του κοινού με πληροφορίες. Η διάδοση της είδησης είναι τόσο άμεση και μαζική, ενώ παρέχεται το βήμα και η δυνατότητα σε όλους να εκφέρουν γνώμη και να γίνουν φορείς της ενημέρωσης σε ένα ευρύτατο κοινό. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η επεξεργασία της πληροφορίας από τους αποδέκτες να φτάνει μέχρι ένα πρώτο, επιφανειακό επίπεδο. Καθώς βομβαρδιζόμαστε από την ανατροφοδότηση της πληροφορίας, όλα γίνονται πολύ γρήγορα old news, προτού προλάβουν να τύχουν επεξεργασίας και κατόπιν να υιοθετηθούν ή να απορριφθούν. Σχεδόν αντανακλαστικά πρέπει να πάρουμε θέση απέναντι σε ένα γεγονός, χωρίς να το επεξεργαστούμε κριτικά. Αυτό δίνει το έδαφος σε γεγονότα post-truth να υιοθετούνται άμεσα. Επιπλέον, ακόμα και στην περίπτωση που μια είδηση διαψευστεί στην πορεία, ξεχνιέται πολύ γρήγορα και ο φορέας της είδησης δεν αισθάνεται εκτεθειμένος για καιρό ούτε και σε μεγάλο βαθμό. Αυτό δημιουργεί κι έναν φαύλο κύκλο ψεύδους. Όπως αναφέρει και ο Simon Blackburn (2019), καθώς χανόμαστε μέσα στην ανωνυμία του διαδικτύου, είναι πιο εύκολο να πούμε ψέματα, γεγονός που αυξάνει τη δυσπιστία των ανθρώπων απέναντι σε οποιαδήποτε είδηση και οποιοδήποτε πρόσωπο. Το γεγονός αυτό δίνει το άλλοθι σε όσους ψεύδονται ότι είναι κάτι που όλος ο κόσμος κάνει, αρά δεν είναι και κάτι τόσο σημαντικό. Και αυτό με τη σειρά του μειώνει ακόμα περισσότερο την εμπιστοσύνη του κόσμου στην αλήθεια….
Συνδεδεμένη με την εξέλιξη της τεχνολογίας είναι και η εικόνα μιας ολόκληρης τεχνητής πραγματικότητας που έχει ενώπιών του ο κάθε χρήστης του διαδικτύου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι αλγόριθμοι είναι ο σύγχρονος κατάσκοπος, αλλά και διαμορφωτής της πραγματικότητας που ο καθένας μας επιθυμεί και ασπάζεται. Ανοίγοντας τη σελίδα μας στο Facebook ή στο Twitter, ξεδιπλώνεται μπροστά μας αυτή η πραγματικότητα. Γνώμες κι ερμηνείες που ταυτίζονται με τη δική μας, ειδήσεις από τη δική μας οπτική, φωνές που ακούγονται στην ένταση που εμείς επιθυμούμε. Το αποτέλεσμα είναι να θεωρούμε αυτήν την πραγματικότητα δεδομένη και σε αυτό το πλαίσιο να είμαστε ανοιχτοί να αποδεχτούμε ό,τι συνάδει και αντίστοιχα να απορρίψουμε ως ψευδές ό,τι παρεκκλίνει. Πολιτικές θέσεις, κινήματα, εξεγέρσεις βρίσκουν έτοιμο το κοινό τους στο διαδίκτυο, βρίσκουν οπαδούς και θιασώτες των απόψεων και των θέσεών τους, χωρίς να χρειαστεί να καταβάλουν καμία προσπάθεια διαμόρφωσης έγκυρης και υγειούς επιχειρηματολογίας.
Η εγκατάλειψη της ρασιοναλιστικής προσέγγισης της πληροφορίας διευρύνει κι αυτή με τη σειρά της το έδαφος για την μετα-αλήθεια. Όπως λέει και ο Martin Gurri (2020), η αλήθεια είναι μια λειτουργία εμπιστοσύνης και αφορά την εξουσία της πηγής. Όταν αποδίδουμε την εξουσία της αξιοπιστίας χωρίς κριτική διάθεση, βασιζόμενοι κυρίως στο συναίσθημα, σε πρόσωπα και φορείς που δεν επιστρατεύουν λογικά επιχειρήματα και πειστήρια, απαξιώνουμε την ίδια την αλήθεια και δίνουμε ζωή σε alternative facts. Η παρανόηση και παραποίηση των ιδεών του μεταμοντερνισμού, κατά την Yael Brahms (2019), που εισχώρησε και στην επιστήμη, και πρεσβεύει ότι όλα τα γεγονότα εμπεριέχουν ως έναν βαθμό μια υποκειμενική οπτική κι ερμηνεία, έχει δώσει ένα επιπλέον πάτημα στη σχετικιστική, μη ρασιοναλιστική προσέγγιση της πραγματικότητας, όπου δεν υπάρχει αντικειμενική είδηση και όλα είναι πιθανά και αποδεκτά.
Ο αντίκτυπος της post–truth era στον επιστημολογικό και ηθικό άξονα της κοινωνίας
Βλέπουμε, λοιπόν, ότι στα σημερινά δεδομένα, η αντικειμενική αλήθεια είναι αναπόφευκτα σχετική. Η πληροφορία δεν εξακριβώνεται βάσει στοιχείων και η άποψη δεν πείθει βάσει λογικής επιχειρηματολογίας. Το γεγονός αυτό έχει σαφώς συνέπειες σε όλους τους τομείς της ζωής. Στο επιστημολογικό πεδίο έχει επιφέρει απαξίωση των ειδικών, επιστημολογική υποτίμηση. Όπως αναφέρει και η Yael Brahms (2019), στην εποχή της μετα-αλήθειας η εξουσία να αποφασίζεις ανάμεσα στις αφηγήσεις δεν εναπόκειται πλέον στην παραδοσιακές πηγές, αλλά στον καθένα που μπορεί να σταθεί απέναντί τους, στηρίζοντας αφηγήσεις που προηγουμένως θεωρούνταν αδύνατες ή ψευδείς. Οι κίνδυνοι που συνεπάγεται αυτή η στάση μπορούν να κλονίσουν σταθερές και για την ίδια την επιβίωση. Στον χώρο της επιστήμης βλέπουμε συχνά ομάδες που παρασύρονται από «μαρτυρίες» ατόμων άσχετων με την επιστήμη, όπως είναι η στάση κατά των εμβολίων ή διάφορες διατροφικές γραμμές. Στον χώρο της πολιτικής το διακύβευμα είναι η ίδια η δημοκρατία, πολλές φορές στο όνομα της ελευθερίας. Ο πλουραλισμός συχνά συγχέεται με τον σχετικισμό, που πρεσβεύει ότι δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια και όλες οι θέσεις μπορεί να είναι ορθές και αποδεκτές. Στην πραγματικότητα ο πλουραλισμός προωθεί την ελεύθερη διατύπωση θέσεων, αλλά ταυτόχρονα προϋποθέτει την ύπαρξη αλήθειας, που είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να έχει νόημα οποιαδήποτε συζήτηση, με συμφωνία ή διαφωνία. Όπως αναφέρει και η Βάσω Κιντή (2001), η αντικειμενική αλήθεια επιβάλλει την πολυφωνία και η ελευθερία έκφρασης δεν ταυτίζεται με σχετικισμό. Ακόμα και στον χώρο της δικαιοσύνης, η απαξίωση των λειτουργών της και η εκμετάλλευση του κοινού περί δικαίου αισθήματος μπορεί να φέρει σοβαρές παθογένειες στις κοινωνίες. Όπως λέει και ο Vittorio Bufacchi (2020), η post–truth αποτελεί απειλή για τη δημοκρατικότητα της κοινωνίας, με το ίδιο το πρόθημα «post» να υποδηλώνει ότι κάτι έχει γίνει περιττό, πλεονάζον και μπορεί να απορριφθεί ως παρωχημένο.
“στην εποχή της μετα-αλήθειας η εξουσία να αποφασίζεις ανάμεσα στις αφηγήσεις δεν εναπόκειται πλέον στην παραδοσιακές πηγές, αλλά στον καθένα που μπορεί να σταθεί απέναντί τους, στηρίζοντας αφηγήσεις που προηγουμένως θεωρούνταν αδύνατες ή ψευδείς„
Στον ηθικό άξονα, ο σχετικισμός απέναντι στην αλήθεια και η μετα-αλήθεια έχει σαφώς αντίκτυπο στην ανατροπή αξιών που αποτελούν τη βάση για την επικοινωνία και κατ’ επέκταση τη συνύπαρξη των ατόμων. Όταν δεν υπάρχει μια στοιχειώδης συμφωνία για πράγματα που θεωρούνται δεδομένα και η λογική επιχειρηματολογία εγκαταλείπεται, καταστρατηγείται η έννοια του διαλόγου, που αποτελεί τη βάση για την επικοινωνία, για την εξέλιξη, την επίλυση διαφορών, την ανταλλαγή απόψεων, που ακόμα και αν δεν συγκλίνουν κάπου, θα οδηγήσουν ωστόσο τους συνδιαλεγόμενους σε εξέλιξη της σκέψης τους. Αντί του γόνιμου αυτού διαλόγου, μιλάμε σήμερα για παράλληλους μονολόγους, όπου, όπως λέει και ο Martin Gurri, δεν μιλάμε για να πείσουμε, αλλά για να επιβάλουμε τα δικά μας στοιχεία, εκμηδενίζοντας των άλλων. Η διαλεκτική αντικαθίσταται από τη ρητορική και το λογικό από το θυμικό.
Η προσέγγιση της αλήθειας και της αντικειμενικότητας εφικτή με δράση κι εγρήγορση
Η εποχή της μετα-αλήθειας, που έχει προωθηθεί με την επέκταση της τεχνολογίας και τη διάχυση της πληροφορίας, έχει αλλάξει, λοιπόν, όλους τους κανόνες της επικοινωνίας, έχει παραγκωνίσει την ιδέα της αντικειμενικής αλήθειας και της αναζήτησής της, με αντίκτυπο στο βάθος της λειτουργίας, αλλά και της ίδιας της σύστασης των κοινωνιών. Τα αίτια είναι ποικίλα και πολυδιάστατα. Από την απαξίωση θεσμών, την πληθώρα της πληροφορίας και την ταχύτητα της εναλλαγής της, ως την εξέλιξη των τεχνικών μέσων, που παρέχουν τη δυνατότητα δημόσιου λόγου σε όλους. Δεν είναι, ωστόσο, καινούργιο φαινόμενο, ούτε τα αίτια που την ευνοούν είναι όλα πρωτόγνωρα. Η απαξίωση των θεσμών είναι διαχρονική, η βούληση να πείσεις επιστρατεύοντας ψεύδη επίσης. Εκείνο που έχει αλλάξει σήμερα είναι η έκταση κι επέκταση του φαινομένου, μέσω της τεχνολογίας, καθιστώντας την σχεδόν νόρμα. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν τρόποι να επιδιωχθεί η αντικειμενικότητα και η ίδια η τεχνολογία να συμβάλει στη διασφάλισή της. Η πολυφωνία και η δυνατότητα να ακουστούν όλες οι απόψεις είναι μια ευκαιρία που παρέχει και μπορεί να αξιοποιηθεί ως φορέας δημοκρατίας και αναζήτησης της αλήθειας, αντί να λειτουργεί ως οι φωνές που την καλύπτουν. Συλλογικές κινητοποιήσεις πολιτών και μαζική δράση σε παγκόσμιο επίπεδο έχουν ευνοηθεί μέσω της τεχνολογίας, για παράδειγμα το me too ή το black lives matter.Στην κατεύθυνση αυτή, είναι ανάγκη να υπάρχει κριτική προσέγγιση, ηθική στάση των φορέων της είδησης και της επικοινωνίας και του πολιτικού κόσμου, με έλεγχο και αξιολόγηση της πληροφορίας, εκπαίδευση των πολιτών ώστε να αντιμετωπίζουν κριτικά ό,τι παρέχεται ως γνώση και γεγονός και να διακρίνουν το αξιόπιστο. Ευνόητος στο θέμα αυτό ο ρόλος των φορέων της ενημέρωσης, ως διαχειριστών της μετάδοσης, της επαλήθευσης και της ερμηνείας της πληροφορίας.
Εάν η ύπαρξη και ο εντοπισμός της αντικειμενικής αλήθειας αποτελούσε αέναο ερώτημα της φιλοσοφίας διαχρονικά, σήμερα, στην εποχή της μετα-αλήθειας, ως ανάγκη αναδεικνύεται αρχικά η στροφή προς την αναζήτηση καθαυτή. Αναζήτηση των πηγών, των προσώπων, των γεγονότων. Είναι ανάγκη να αναζητήσουμε εκ νέου την αναζήτηση…
Πηγές:
- Κιντή Β. (2001) ‘Σχετικισμός: Παρανοήσεις και Προβλήματα’ Ισοπολιτεία 5.2
- Blackburn S. (2019) ‘How can we teach objectivity in a post-truth era?’ New Statesman 18/ii/2019 <https://www.newstatesman.com/politics/2019/02/how-can-we-teach-objectivity-in-a-post-truth-era >
- Brahms Y. (2019) ‘Philosophy of Post-Truth’ The Institute for National Security Studies< https://www.inss.org.il/publication/philosophy-of-post-truth/>
- Bufacchi V. (2020) ‘What’s the difference between lies and post-truth in politics? A philosopher explains’ The Conversation 24/i/2020< https://theconversation.com/whats-the-difference-between-lies-and-post-truth-in-politics-a-philosopher-explains-130442 >
- Gurri M. (2020) ‘The Way Out of Post-Truth’ Discourse Magazine 26/v/2020 <https://theconversation.com/whats-the-difference-between-lies-and-post-truth-in-politics-a-philosopher-explains-130442 >
- Luhmann, N. (2001) Η πραγματικότητα των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (Αθήνα: Μεταίχμιο)
Αφού βρεθήκατε στη σελίδα μας, θα θέλαμε να σας ζητήσουμε μια χάρη. Κάθε μέρα, όλο και περισσότεροι άνθρωποι διαβάζουν και υποστηρίζουν το δημοσιογραφικό μας περιεχόμενο, το οποίο στόχος μας είναι να είναι πάντα προσβάσιμο σε όλους, ασχέτως οικονομικής ή κοινωνικής κατάστασης.
Το περιεχόμενο που παράγουμε βασίζεται μόνο στις δικές μας αποφάσεις, στη δική μας κρίση και δεν επηρεάζεται από διαφημίσεις ή από τις προτιμήσεις ιδιοκτητών, πολιτικών ή μετόχων. Η συντακτική μας ομάδα δρα ανεξάρτητα, έχοντας ως βασική αξία ότι πρέπει να δίνουμε φωνή σε όσους δεν ακούγονται αρκετά και να ασκούμε πιέσεις στους ισχυρούς. Και αυτό είναι το στοιχεία που μας διαφοροποιεί από άλλα Μέσα Ενημέρωσης, ειδικά σε μια εποχή όπου η ύπαρξη μιας διαφανούς και ανεξάρτητης δημοσιογραφίας είναι κρίσιμη. Η υποστήριξή σας μας δίνει δύναμη και μας επιτρέπει να δουλεύουμε με τον τρόπο που το κάνουμε μέχρι τώρα.
Στηρίξτε τη Δημοσιογραφία έστω και με €5 - θα σας πάρει μόνο ένα λεπτό. Ευχαριστούμε.
