Έχουν δίκιο ή λάθος οι πρωταγωνιστές των παρακάτω σεναρίων;
Της Patricia Aufderheide*
Η Prithi έκανε ένα υπέροχο αφιέρωμα στις καλλιτεχνικές σελίδες με θέμα την ιστορία ενός ραδιοφωνικού μιούζικαλ. Δεν υπήρχε λόγος να ανησυχεί που χρησιμοποίησε διάφορα χαρακτηριστικά μουσικά κλιπ, επειδή η υπηρεσία διαθέτει blanketlicense. Όμως τώρα δεν μπορεί να τα κάνει podcast, καθώς η αδειοδοτική συμφωνία δεν καλύπτει αυτή την περίπτωση.
Ως διευθύντρια σύνταξης και υπεύθυνη για τον ιστότοπο μιας εφημερίδας, η Lynette γνωρίζει καλά τις υποχρεώσεις της είτε ως ερασιτέχνης είτε ως επαγγελματίας: Και φωτογραφία να θες να ανεβάσεις στο διαδίκτυο, πρέπει να είναι δική σου, ειδάλλως απαιτείται άδεια χρήσης. Σε τελική ανάλυση, όταν κάνεις μια τέτοια κίνηση, χρησιμοποιείς αυτούσιο το έργο κάποιου άλλου και δεν υπάρχει κανένα επιχείρημα στην 1η τροπολογία του Συντάγματος, που να αίρει συλλήβδην τα πνευματικά δικαιώματα των έργων.
Αυτό που «καίει» τον Sid, όπως και τους περισσότερους εκδότες εφημερίδων, είναι το εξής: Είναι εξοργισμένος με τους «συλλέκτες ροής» (aggregators), οι οποίοι αρπάζουν τις ειδήσεις που με τόσο κόπο συγκεντρώνουν οι ρεπόρτερ του· θα ήθελε να αλλάξει ο Νόμος περί Πνευματικών Δικαιωμάτων και να ξεφορτωθεί τη θεμιτή χρήση γιατί σκοτώνει τη δημοσιογραφία.
Όλα τα παραπάνω βασίζονται σε αληθινά περιστατικά, που γνωστοποιήθηκαν στη μελέτη Copyright, FreeSpeech, andthePublic’sRighttoKnow, η οποία δημοσιεύτηκε μέσω του AmericanUniversity’sCenterforSocialMedia. Όλα καταδεικνύουν ένα δυνητικά ζημιογόνο κενό γνώσης, καθώς οι δημοσιογράφοι κινούνται ταχύτατα σε ένα περιβάλλον ψηφιακής δικτύωσης.
Η θεμιτή χρήση αφορά το τμήμα του Νόμου περί Πνευματικών Δικαιωμάτων που σας επιτρέπει να αναπαράγετε προστατευόμενο υλικό χωρίς την άδεια του δημιουργού ή πληρωμή, εφόσον η χρήση του είναι διαφορετική. Με νομικούς όρους, «μετασχηματίζετε» το αρχικό υλικό χρησιμοποιώντας όσο χρειάζεστε, αλλά για διαφορετικό σκοπό από εκείνον της αρχικής δημοσιοποίησης. Αυτός είναι ο λόγος που τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων έχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν αποσπάσματα από βίντεο της WhitneyHouston στην αναγγελία του θανάτου της, κι εσείς μπορείτε να παραθέσετε αποσπάσματα από κάποιο βιβλίο σε μια βιβλιοκριτική ή να δημοσιεύσετε ένα αποκαλυπτικό εταιρικό σημείωμα στο πλαίσιο μιας δημοσιογραφικής έρευνας.
Στο παρελθόν, το θέμα της θεμιτής χρήσης εντασσόταν απλώς στην καθημερινή πρακτική της αίθουσας σύνταξης και δεν απασχολούσε τους δημοσιογράφους. Με την εξέλιξη όμως των ψηφιακών πλατφόρμων και των socialmedia, αλλά και τη ραγδαία μεταβολή των επιχειρηματικών μοντέλων, η άγνοια των δικαιωμάτων που σας παρέχει η θεμιτή χρήση σημαίνει άγνοια –ή ακόμα και εκχώρηση– των δικαιωμάτων σας για ελεύθερη έκφραση υπό την πίεση του Νόμου περί Πνευματικής Ιδιοκτησίας.
Κι αυτό γιατί η θεμιτή χρήση εμποδίζει τους σημερινούς κατόχους δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας να ασκούν ιδιωτική λογοκρισία. Όταν θέλετε να χρησιμοποιήσετε προστατευόμενο υλικό στο όνομα της δημοσιογραφίας, τα δικαιώματα που σας παρέχει η 1η τροπολογία του Συντάγματος τίθενται υπό τη σκέπη της θεμιτής χρήσης.
Όπως αποδεικνύει η έρευνά μας, το να μη γνωρίζετε τα δικαιώματά σας μπορεί να σας στοιχίσει ακριβά ή να επιβραδύνει την παραγωγή με καταστροφικές συνέπειες για ένα επάγγελμα που βασίζεται στις προθεσμίες. Η χειρότερη, όμως, συνέπεια από όλες είναι η αυτολογοκρισία, η απόφαση της μη χρήσης φωτογραφιών ή ηχητικών αρχείων υπό το φόβο των πιθανών κυρώσεων του νόμου.
Δείτε τι συνέβη στην Prithi. Για να ετοιμάσει το θέμα της, βασίστηκε στην άδεια χρήσης (blanketlicense), ενώ θα μπορούσε να έχει κάνει τις επιλογές της στο πλαίσιο της θεμιτής χρήσης –που της προσέφερε ατράνταχτα επιχειρήματα– χωρίς να θυσιάσει το αισθητικό αποτέλεσμα. Επειδή δεν εκμεταλλεύτηκε τη θεμιτή χρήση, βρίσκεται σε μειονεκτική θέση και δεν μπορεί να υποστηρίξει τη νομιμότητα του podcast. Εάν όμως τα αποσπάσματα του μιούζικαλ που χρησιμοποίησε, εμπίπτουν στη θεμιτή χρήση (χρησιμοποιούνται για διαφορετικό λόγο και όχι μόνο για την ψυχαγωγία του κόσμου, και χρησιμοποιεί όσο ακριβώς υλικό χρειάζεται για να υποστηρίξει το θέμα της), τότε μπορεί άνετα να τα κάνει podcast. Η Prithi αυτολογοκρίθηκε και περιόρισε την εμβέλεια της δημοσιογραφικής δουλειάς της.
Το ίδιο συμβαίνει και με τη Lynette. Επιτρέπει στους δημοσιογράφους της να προσφεύγουν καθημερινά στη θεμιτή χρήση χωρίς να το γνωρίζει. Παραθέτουν αποσπάσματα από έγγραφα διαφόρων thinktank, εταιρικά δελτία Τύπου και εκθέσεις τοπικών κυβερνήσεων· κινηματογραφούν σε χώρους με προστατευόμενο υλικό, είτε πρόκειται για τη μουσική υπόκρουση είτε για τις αφίσες στους τοίχους· μπορεί ακόμα και να δημοσιεύσουν αυτούσιο κάποια ενδοεταιρικό σημείωμα που έχει διαρρεύσει. Επειδή, όμως, η Lynette δεν γνωρίζει ότι η θεμιτή χρήση εκτείνεται σε κάθε μέσο και πλατφόρμα (platform-agnostic), κι επειδή δεν γνωρίζει ότι έχει το δικαίωμα να χρησιμοποιήσει ένα ολόκληρο έργο σε οποιοδήποτε μέσο εφόσον επικαλείται κάποιον ατράνταχτο λόγο θεμιτής χρήσης για να το πράξει, αντιμετωπίζει τις φωτογραφίες ως ειδική περίπτωση. Αυτό συνεπάγεται καθυστέρηση, έξοδα και ενίοτε, λιγότερο αποτελεσματική δουλειά.
Και όσον αφορά τον Sid; Η θεμιτή χρήση δεν είναι εχθρός του. Για την ακρίβεια έχει διευκολύνει τη δημοσιογραφία τα τελευταία 150 χρόνια. Ο Νόμος περί Πνευματικών Δικαιωμάτων πράγματι επιτρέπει χρήσεις από τις οποίες επωφελούνται οι συλλέκτες ροής – για παράδειγμα, δεν υπάρχει κοπιράιτ στα απλά γεγονότα (η Ιαπωνία επλήγη από τυφώνα) ή στην κοινοποίηση αυτών των γεγονότων (όπως στα πρωτοσέλιδα και τα εισαγωγικά κείμενα των άρθρων) – αυτό όμως δεν έχει καμιά σχέση με τη θεμιτή χρήση. Στην πραγματικότητα, αν ο Sid είχε κατανοήσει την έννοια της θεμιτής χρήσης, θα μπορούσε να διακρίνει τη νόμιμη συλλογή ειδήσεων από την αντιγραφή που γίνεται σε τέτοιο βαθμό (δημοσίευση μεγάλων τμημάτων των άρθρων των ρεπόρτερ του), ώστε να καθιστά παραβίαση του Νόμου περί Πνευματικών Δικαιωμάτων.
Όλοι οι δημοσιογράφοι θα μπορούσαν να ισχυριστούν, και πράγματι πολλοί το κάνουν: «Ασφαλώς και μπορώ να ασκήσω τα δικαιώματά μου, όμως πάντα υπάρχει το ενδεχόμενο να με μηνύσουν, και τότε θα έχανα το κύρος μου (ή τη δουλειά μου), άσχετα αν έχω το δίκιο με το μέρος μου». Και αυτό ισχύει γενικά στην άσκηση των δικαιωμάτων της 1ης Τροπολογίας του Συντάγματος, καθώς όλα εξαρτώνται από τα συμφραζόμενα και η κατάχρηση επισύρει ποινές. Αυτό δεν σταματάει τους δημοσιογράφους σε άλλες περιπτώσεις, μολονότι οι κατηγορίες για συκοφαντική δυσφήμηση, διασυρμό, προσβολή των ηθών και προδοσία μπορούν να είναι εξίσου καταστροφικές. Ωστόσο οι δημοσιογράφοι γνωρίζουν εκ πείρας τι είναι αποδεκτό και πρέπον. Μπορεί να δυσκολεύονται να διακρίνουν τα όρια, αλλά έχουν πολύ καλή αίσθηση πότε απομακρύνονται υπερβολικά από αυτά.
Φυσικά, όταν δεν έχεις ιδέα για τις ενδεδειγμένες πρακτικές του επαγγελματικού σου κλάδου σχετικά με τη θεμιτή χρήση, δυσκολεύεσαι να αντιληφθείς αν και πότε κινείσαι εντός των ορίων. Διάφοροι επαγγελματίες –παραγωγοί ντοκιμαντέρ, δάσκαλοι αγγλικών, αρχειοφύλακες, βιβλιοθηκάριοι και καθηγητές κινηματογράφου, επικοινωνίας και καλλιτεχνικών μαθημάτων– έχουν αποσαφηνίσει τις αρχές που διέπουν την εφαρμογή της θεμιτής χρήσης στη δουλειά τους. Κι αυτό τους επιτρέπει να λαμβάνουν ευκολότερα και ταχύτερα αποφάσεις και να αξιολογούν με μεγαλύτερη ακρίβεια τους πιθανούς κινδύνους.
Οι δημοσιογράφοι είναι έτοιμοι να παρέμβουν δυναμικά, ήδη καθυστέρησαν αρκετά. Η Ένωση Επαγγελματιών Δημοσιογράφων συνεργάζεται με τη Νομική Σχολή του αμερικανικού Πανεπιστημίου της Ουάσινγκτον και το Κέντρο για τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, ώστε να συντάξουν μια πρόταση αρχών θεμιτής χρήσης σε σύμπραξη με τους δημοσιογράφους όλης της χώρας. Ευελπιστούμε σε μια εποχή όπου οι δημοσιογράφοι θα μπορούν να παίρνουν τις αποφάσεις τους με τη βοήθεια της θεμιτής χρήσης και με γνώμονα τη δημοσιογραφική αποστολή τους και όχι την αποφυγή, το φόβο ή την ανώφελη επίδειξη θάρρους. CJR
* Η Patricia Aufderheide είναι καθηγήτρια στο American University’s School of Communication και συγγραφέας µαζί µε τον Peter Jaszi του Reclaiming Fair Use: How to Put Balance Back in Copyright.