Τα ΜΜΕ διατηρούν ζωντανή την παράδοση της λαϊκής μουσικής για τις νέες γενιές των Ελλήνων, την κατεξοχήν έκφραση της δισυπόστατης ταυτότητας του Νέου Ελληνισμού.
Της Γεωργίας Τσατσάνη
Η ελληνική δημοτική μουσική
Στον 20ο αιώνα όταν η προφορικότητα έγινε αντικείμενο μελέτης στα Βαλκάνια, ο Ελβετός ερευνητής Samuel Baud-Bovy (1906-1986) με δυο έρευνες σε Κρήτη και στα Δωδεκάνησα επισήμανε ότι η ιδιάζουσα φωνητική στην ελληνική γλώσσα είναι η αιτία ανανέωσης του ανατολικού ρυθμού με το νεότερο βαλκανικό ηχόχρωμα. Ο συγκρητισμός ανάμεσα στον ανατολικό και στο δυτικό κόσμο δημιουργεί έναν πολιτισμικό δυισμό στην ελληνική ταυτότητα πάντα σε αμφίρροπη διελκυστίνδα. Αλησμόνητες είναι οι δυο εκδόσεις τραγουδιών από το λαογράφο Νικόλαο Πολίτη και τον γνωστό φιλόλογο Γιώργο Ιωάννου. Την πρώτη έκδοση έκανε ο Νικόλαος Πολίτης –μετά από σχετική εγκύκλιο σε όλα τα σχολεία της επικράτειας– με τίτλο «Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού» (1914). Η δεύτερη έκδοση είναι μεταγενέστερη και έγινε μετά από επιτόπια έρευνα από τον διακεκριμένο φιλόλογο Γιώργο Ιωάννου με τίτλο «Τα Δημοτικά μας Τραγούδια» (1965).
Στην Ακαδημία Αθηνών διασώζεται η «Ελληνική Μουσική Συλλογή» (1914) και το «Λαογραφικόν Αρχείον» (1918) που ίδρυσε ο Νικόλαος Πολίτης, δηλαδή το Αρχείο Λήψεων και Χειρογράφων στο Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας (1926). Επίσης, στην Ακαδημία Αθηνών στεγάζονται δυο ακόμα συλλογές. Η Μουσειακή Συλλογή (1939) περιλαμβάνει τις ελληνικές φορεσιές και τα παραδοσιακά μουσικά όργανα. Τέλος, στο Κινηματογραφικό Αρχείο (1962) αναφέρονται οι ψηφιοποιημένες συλλογές για την ανθρωπογεωγραφική μελέτη της μουσικής στη νεότερη Ελλάδα.
Μνήμη και Παράδοση: Virtual Λαϊκότητα στο Νέο Ελληνισμό
Ο Karl Marx υποστήριζε ότι η μουσική είναι ένα κάτοπτρο της ιστορικής πραγματικότητας. Επομένως, τα λαϊκά νεοελληνικά τραγούδια –χωρίς να έχουνε απαραιτήτως επιτηδευμένα στοιχεία– οι νέες μελωδίες μας επιστρέφουνε στις ρίζες των Ελλήνων. Ο ελληνικός πολιτισμός δεν υπήρξε ποτέ ομοιογενής, αλλά ταλαντευόμενος ανάμεσα στην Ανατολή και στη Δύση. Ο νεοελληνικός μουσικός πολιτισμός εκτείνεται από το ελληνικό τραγούδι των Βυζαντινών Ακριτών έως την εκκλησιαστική μουσική. Η νέα ελληνική μουσική διατηρεί όλους τους ήχους της βυζαντινής υμνογραφίας. Η λαϊκή προφορικότητα μάλιστα αναβιώνει στον πρόσφατο ελληνικό κινηματογράφο, σε ταινίες σημαντικών Ελλήνων σκηνοθετών, των Σταύρου Τσιώλη και Παντελή Βούλγαρη.
Ο Σταύρος Τσιώλης, ένας sui-generis σκηνοθέτης, αποτυπώνει κινηματογραφικά την λαϊκή προφορικότητα από τον μουσικό πολιτισμό της Ανατολής και της Δύσης στην ταυτότητα των Νεοελλήνων. Στις ταινίες του ο Τσιώλης συχνά εντάσσει μία τουλάχιστον σκηνή ελληνικής παραδοσιακής μουσικής. Το αποκορύφωμα είναι το φιλμ Φτάσαμεε! (2004) που είναι αφιερωμένο εξ’ ολοκλήρου στη λαϊκή μουσική στην επαρχία. Εάν θέλουμε να διδάξουμε την ελληνικότητα, αλησμόνητη είναι η σκηνή από την ταινία του Σταύρου Τσιώλη Ο Χαμένος Θησαυρός του Χουρσίτ Πασά (1995). Έξω από το βυζαντινό ιερό ναό, ο λαϊκός τραγουδιστής ωσάν ιεροψάλτης σκηνοθετείται να τραγουδάει με το κλαρίνο, το γνωστό ψαλμό «Ἐξομολογεῖσθε τῷ Κυρίῳ (Ψαλμός ρλε΄)». Πρόκειται για τον απόλυτο συγκρητισμό της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής και του λαϊκού χώρου. Ο Παντελής Βούλγαρης αντίστοιχα με την ταινία Όλα είναι δρόμος (1998) παρουσιάζει την ελληνική ταυτότητα μέσα από την παραδοσιακή ελληνική μουσική και στις τρεις ιστορίες, πρώτα τη λαϊκή δημοτική μουσική υπό τους ήχους ενός κλαρίνου, δεύτερον έναν ελληνικό παραδοσιακό χορό υπό τους ήχους της ασκομανδούρας και φυσικά το λαϊκό τραγούδι της νύχτας υπό τους ήχους του μοντέρνου αλλά πανάρχαιου μπουζουκιού –το σύγχρονο μπουζούκι είναι η αρχαία πανδουρίδα ως μετεξέλιξη τριών εγχόρδων (ταμπουράς, λαούτο, μαντολίνο).
Η τηλεόραση, εκτός από τον ελληνικό κινηματογράφο, η κρατική τηλεόραση διατηρεί σήμερα ζωντανή την παράδοση με εκπομπές σε εβδομαδιαία προβολή. Οι τηλεοπτικές εκπομπές για τη δημοτική μουσική, το χορό και το τραγούδι γίνονται ανά περιοχή. Η κινητοποίηση είναι μεγάλη από τοπικούς φορείς, με παραδοσιακές φορεσιές και καλά προσομοιωμένα πανηγύρια, σε μέρη με ύψιστη ιστορική σπουδαιότητα. Όλες οι τηλεοπτικές εκπομπές γίνονται μια μουσική τελετουργική πράξη με σύγχρονα παραστατικά δρώμενα. Ξεχωρίζουνε μάλιστα τα ψυχαγωγικά προγράμματα στη βόρεια Ελλάδα, όπως η Κυριακή στο Χωριό και η εκπομπή Κάθε Τόπος και Τραγούδι με τον Γιώργη Μελίκη. Επίσης, η ποιοτική εκπομπή Από Τόπο σε Τόπο με τον Χρήστο Μυλωνά και η κυριακάτικη εκπομπή Το Αλάτι της Γης με το γνωστό μουσικολόγο Λάμπρο Λιάβα. Πρόκειται για μεγάλες τηλεοπτικές παραγωγές όταν οι εκπομπές που ταξιδεύουνε ανά την Ελλάδα για την προβολή της τοπικής μουσικής απαιτούν μεγάλη οργάνωση και γνώση από την πλευρά των συντελεστών. Ειδικότερα, ο εθνομουσικολόγος Λάμπρος Λιάβας παρουσιάζει την ανάλογη εκπομπή στην κρατική τηλεόραση και είναι καθηγητής στο τμήμα Μουσικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ο Λάμπρος Λιάβας εξέδωσε το δίτομο κρητικό έργο του Samuel Baud–Bovy το 2006 στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.
Νέοι ορίζοντες στην παραδοσιακή ελληνική μουσική
Πρόσφατα το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο ανέλαβε την επιμέλεια ενός προγράμματος για το σύγχρονο δημοτικό τραγούδι. Το πρόγραμμα Σύγχρονη Παραδοσιακή Μουσική εκπόνησε το τμήμα Δημοσιογραφίας και Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας για την ΕΤ3 στη Θεσσαλονίκη. Μάλιστα, σημασία στην ελληνική επαρχία πια έχει το προφορικό τραγούδι. Σε κάθε εβδομαδιαία εκπομπή, η έμφαση πέφτει στην λαϊκή προφορικότητα, στο μουσικό χορικό και στο αδόμενο άσμα. Η όρχηση γίνεται με συνοδεία παραδοσιακών οργάνων, με σκοπό τη διατήρηση της τοπικής μνήμης. Η ιδιωτική τηλεόραση επίσης ανανεώνει ειδικά τώρα το ενδιαφέρον για το ελληνικό τραγούδι ως επάνοδο στις ρίζες με εκπομπές για το δημοτικό τραγούδι με αφορμή τα 200 Χρόνια από την Εθνεγερσία (1821-2021).
Στον 21ο αιώνα, σήμερα νέοι δημιουργοί επιστρέφουνε στα μοτίβα του δημοτικού τραγουδιού με συνθέσεις επώνυμες, αλλά λαϊκές ως προς τα μοτίβα. Νέοι άνθρωποι συγκροτούνε μουσικά σύνολα, για παράδειγμα οι Ρίζες, Τα Ριζά, Banda Entopica, όταν το σύγχρονο δημοτικό τραγούδι εντός άστεως αγκαλιάζει την παραδοσιακή μας μουσική και την καθημερινή προφορικότητα του ελληνισμού. Σημασία έχει το λαϊκό τραγούδι με τη δέουσα βαρύτητα στην επιτέλεση να ενυπάρχει σε κάθε εμφάνιση, πάντοτε με γνώμονα την αξιοποίηση του υπάρχοντος ανθρώπινου και μουσικού δυναμικού. Στόχος είναι η διατήρηση της ιστορικής προφορικότητας των ελληνικών κοινωνιών ανά τόπο στην ηπειρωτική και στη νησιωτική χώρα. Τα νέα ελληνικά δημοτικά χωρίς να είναι folklore μας επιστρέφουνε στις ρίζες της εθνικής ταυτότητας. Ο ελληνικός πολιτισμός δεν είναι ομοιογενής, άρα η νεοελληνική ταυτότητα αποδεικνύεται πολυπαραγοντική.
Το σύγχρονο δημοτικό τραγούδι είναι ένας σπάνιος συνδυασμός, όρχησης, ρυθμού και νεοελληνικού στίχου που αναπτύχθηκε στα μεγάλα κέντρα διαβίωσης του Ελληνισμού –πλέον επιβιώνει τόσο στην ελληνική ύπαιθρο, όσο στην αστική σκηνή, μάλλον πια ισόρροπα μέσα από την ανανέωση.