Του Νίκου Μιχαηλίδη*
Διαδοχικές κυβερνήσεις απαγόρευσαν και κατέστειλαν τη δημόσια εκτέλεση τραγουδιών με στίχους στις γλώσσες των κατοίκων του μικρασιατικού χώρου, προτρέποντάς τους να τραγουδούν μόνο στα τουρκικά. Παρά τις επίσημες κρατικές πολιτικές μουσικής και στιχουργικής ομογενοποίησης οι επιμέρους μουσικές κουλτούρες κατάφεραν να επιβιώσουν, έστω και πολύ τραυματισμένες.
Ιδιαίτερη άνθηση και δημοφιλία άρχισαν να αποκτούν τα τραγούδια με ποντιακή λύρα και με στίχους στα ελληνικά Τραπεζούντας ή Ρωμαίικα όπως τα αποκαλούν οι σημερινοί της κάτοικοι, δηλαδή τα γνωστά σε εμάς ως ποντιακά. Σταδιακά δημιουργείται ένας τουρκικός φιλελληνισμός μέσα στο πλαίσιο αυτών των νέων αριστερών δικτύων της Τραπεζούντας.
Τα αναρτημένα μουσικά βίντεο με ποντιακή λύρα και στίχο παρακολουθούνται από χιλιάδες πολίτες της Τουρκίας οι οποίοι αναρτούν τις προσωπικές τους απόψεις όχι μόνο για την ποιότητα του τραγουδιού, αλλά και για μια σειρά θέματα που άπτονται της τουρκικής εθνικής ιστορίας και ταυτότητας και τις σχέσεις με τους Έλληνες.
Μια πρωτότυπη μορφή πολιτικού ακτιβισμού αναδεικνύεται τα τελευταία χρόνια στην Τουρκία. Νέοι Τραπεζούντιοι μουσικοί και δίκτυα ακροατών τους δημιουργούν καινούργιες μορφές μουσικής ακρόασης μέσα από τα social media, αμφισβητώντας τις επίσημες, κρατικά διαμορφωμένες αντιλήψεις περί μουσικής κληρονομιάς, ιστορικού παρελθόντος και εθνικής ταυτότητας. Το παρόν άρθρο περιγράφει αυτή την διαδικασία αντλώντας κυρίως από πρωτογενή δεδομένα που συνέλεξα κατά τη διάρκεια της επιτόπιας εθνογραφικής έρευνας που διεξήγαγα στην Τραπεζούντα της βορειοανατολικής Τουρκίας, καθώς επίσης και στις πόλεις Άγκυρα και Κωνσταντινούπολη, την περίοδο 2009-2010 καθώς και τις θερινές περιόδους μεταξύ 2012-2014.
Μουσική και έθνος-κράτος στην Τουρκία
Στo πλαίσιo της δημιουργίας τουρκικού έθνους κράτους στα εδάφη της Ανατολίας μετά το 1923 και κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, η δημιουργία, η εκτέλεση και η ακρόαση μουσικής τέθηκαν υπό τον αυστηρό έλεγχο και τη διαχείριση των κρατικών αρχών. Διαδοχικές κυβερνήσεις απαγόρευσαν και κατέστειλαν τη δημόσια εκτέλεση τραγουδιών με στίχους στις ιθαγενείς γλώσσες των κατοίκων του μικρασιατικού χώρου, προτρέποντάς τους να τραγουδούν μόνο στα τουρκικά.
Κατόπιν κρατικού σχεδιασμού και με την ενθάρρυνση και σθεναρή υποστήριξη του ίδιου του Μουσταφά Κεμάλ, διαμορφώθηκε μια μακρόπνοη πολιτική για τη δημιουργία “τουρκικής δημοτικής μουσικής” με στόχο την αφομοίωση και ενσωμάτωση των πολλών διαφορετικών μουσουλμανικών μη τουρκικών εθνοτικών ομάδων και των μουσικών τους παραδόσεων. Στo πλαίσιo αυτής της αφομοιωτικής πολιτικής στρατηγικής συγκροτήθηκαν επιτροπές για την καταγραφή, συλλογή και κατηγοριοποίηση τραγουδιών από όλες τις περιοχές και τις γλωσσικές κοινότητες.
Έτσι, σταδιακά δημιουργήθηκε μια βάση δεδομένων από τραγούδια, περίπου 4000 τον αριθμό, τα οποία αποτέλεσαν τη βάση για τη δημιουργία εθνικής τουρκικής φολκ μουσικής. Οι επιφορτισμένες με αυτό το καθήκον επιτροπές μουσικολόγων και ερευνητών επεξεργάστηκαν αυτή τη βάση δεδομένων, αντικαθιστώντας τους αρχικούς στίχους των συλλεχθέντων τραγουδιών που ήταν σε άλλες γλώσσες και διαλέκτους (πχ. Κουρδικά, Αρμενικά, Αραβικά, Λαζικά κ.α.) με νέους στίχους στα τουρκικά.
Τα τραγούδια τα οποία δεν κατέστη δυνατόν να αποκτήσουν νέο στίχο στα τουρκικά τέθηκαν εκτός μουσικού αρχείου και οδηγήθηκαν στη λήθη. Ακόμα και τα τραγούδια τα οποία προέρχονταν από τα τουρκμενικά φύλα της Ανατολίας και τραγουδιόνταν σε διάφορα τουρκικά ιδιώματα, υπέστησαν περαιτέρω γλωσσικό εκτουρκισμό σε μια προσπάθεια να περιορισθούν οι τοπικές ιδιωματικές διαφοροποιήσεις και να δημιουργηθεί ένας κοινός, επίσημος γλωσσικός κώδικας (Hasgül 1996, Balkılıç 2009).
Όμως, η παρέμβαση της κυβέρνησης και του κράτους δεν αφορούσε μόνο στους στίχους των τραγουδιών αλλά και στις ίδιες τις μελωδίες και στα όργανα με τα οποία παίζονταν. Έτσι, στo πλαίσιo της γραφειοκρατίας του υπουργείου Πολιτισμού συγκροτήθηκαν ειδικές ομάδες μελέτης και επεξεργασίας των μελωδιών που επρόκειτο να αποτελέσουν το ρεπερτόριο της “εθνικής δημοτικής μουσικής”. Οι ομάδες αυτές όρισαν και επέβαλαν συγκεκριμένους κανόνες και τρόπους επιτέλεσης κάθε μελωδίας, αλλάζοντας έτσι τον ηχητικό χαρακτήρα του κάθε τραγουδιού (Stokes 1993, 1996).
Επιπλέον, ο μπαγλαμάς, ως το “εθνικό τουρκικό” φολκ μουσικό όργανο, απέκτησε πρωτοκαθεδρία στην επιτέλεση των διαφόρων δημοτικών τραγουδιών στις κρατικές ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκπομπές. Η προώθηση μέσα από κρατικά δίκτυα αυτού του εν πολλοίς επινοημένου εθνικού μουσικού ρεπερτορίου συνέβαλε στην περιθωριοποίηση άλλων τοπικών μουσικών οργάνων και ηχοχρωμάτων. Για παράδειγμα, μελωδίες που μέχρι τότε παίζονταν με την ποντιακή λύρα από τους τοπικούς Τραπεζούντιους μουσικούς, άρχισαν να παρουσιάζονται με μπαγλαμά στις κρατικές εκπομπές και δημόσιες εκδηλώσεις. Τα τουρκικά δημοτικά τραγούδια που παρουσιάζονται μέχρι και σήμερα στο κρατικό τουρκικό τηλεοπτικό κανάλι ΤRΤ από τους κρατικούς καλλιτέχνες, αποτελούν εν πολλοίς δημιούργημα των κρατικών πολιτικών παραγωγής εθνικού ρεπερτορίου (Tekelioğlu 2001).
Οι ιθύνοντες πίστευαν πως οι μουσικές πολιτικές που ακολούθησαν θα δημιουργούσαν ένα κοινό αίσθημα του ανήκειν ανάμεσα σε πολίτες με πολύ διαφορετικές γλωσσικές, πολιτισμικές και γεωγραφικές αναφορές και θα ενίσχυαν την δημιουργία μιας νέας, ενιαίας τουρκικής εθνικής συνείδησης. Οι κρατικές μουσικές πολιτικές συνέχισαν να εφαρμόζονται για αρκετές δεκαετίες μέχρι και τα τέλη του 1990, ώσπου νέες μορφές μουσικού ακτιβισμού άρχισαν να αναδεικνύονται με την βοήθεια των νέων τεχνολογιών επικοινωνίας και να ανατρέπουν τα μέχρι τότε μουσικά δεδομένα αλλά και τις κατεστημένες πολιτισμικές παραδοχές.
Η επιστροφή των ήχων και της μνήμης
Το φαινόμενο της έθνικ μουσικής στην Τουρκία άρχισε να κάνει πιο έντονη την παρουσία του τα τελευταία δεκαπέντε περίπου χρόνια, ειδικά μετά την άνοδο του ισλαμικού κινήματος ΑΚΡ στην εξουσία στις αρχές του 2000 και τη σχετική ανεκτικότητα που σταδιακά επιδείχθηκε στη δημόσια χρήση στίχων σε γλώσσες και διαλέκτους που δεν ήταν τουρκικές. Μέχρι τότε η ηχογράφηση και δημόσια διακίνηση τραγουδιών σε οποιαδήποτε από τις μη τουρκικές γλώσσες της Ανατολίας ήταν νομικά απαγορευμένη αλλά και κυρίως πολιτικά και ηθικά στιγματισμένη ως “διχαστική προπαγάνδα”.
Παρά την καταστολή και την περιθωριοποίηση πολλών δεκαετιών αυτές οι γλώσσες και οι διάλεκτοι επιβίωσαν μέχρι σήμερα και εξακολουθούν να ομιλούνται σε διαφορετικές περιοχές της σημερινής Τουρκίας. Επίσης, παρά τις επίσημες κρατικές πολιτικές μουσικής και στιχουργικής ομογενοποίησης οι επιμέρους μουσικές κουλτούρες κατάφεραν να επιβιώσουν, έστω και πολύ τραυματισμένες. Έτσι, τα τελευταία χρόνια έκαναν δημόσια την εμφάνισή τους CD με τραγούδια στα Κουρδικά, Αραβικά, Αρμενικά, Χέμσιν Αρμενικά, Λαζικά, Ασσυριακά, Γεωργιανά, Τσερκέζικα, καθώς και σε άλλες γλώσσες (Diler 2008).
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ιδιαίτερη άνθηση και δημοφιλία άρχισαν να αποκτούν τα τραγούδια με ποντιακή λύρα και με στίχους στα ελληνικά Τραπεζούντας ή Ρωμαίικα όπως τα αποκαλούν οι σημερινοί της κάτοικοι, δηλαδή τα γνωστά σε εμάς ως ποντιακά. Οι πολίτες της Τουρκίας που ομιλούν σήμερα αυτή την ελληνική διάλεκτο της Τραπεζούντας είναι απόγονοι των ελληνορθόδοξων πληθυσμών της περιοχής που από τον 16ο αιώνα και έπειτα οδηγήθηκαν σταδιακά στον εξισλαμισμό (Bryer & Lowry 1986, Φωτιάδης 1993, Vryonis 2008, Lowry 2009).
Πέραν από τις επίσημες κυκλοφορίες, αρκετοί νεαροί μουσικοί, αλλά και τα δίκτυα των ακροατών και υποστηρικτών τους, διακινούν τις ηχογραφήσεις τους χρησιμοποιώντας το YouTube και το Facebook. Σκοπός τους δεν είναι μόνο να μοιραστούν την αγαπημένη τους μουσική και τραγούδια, αλλά και να προκαλέσουν συζήτηση και προβληματισμό. Τα αναρτημένα μουσικά βίντεο με ποντιακή λύρα και στίχο παρακολουθούνται από χιλιάδες πολίτες της Τουρκίας οι οποίοι αναρτούν τις προσωπικές τους απόψεις όχι μόνο για την ποιότητα του τραγουδιού, αλλά και για μια σειρά θέματα που άπτονται της τουρκικής εθνικής ιστορίας και ταυτότητας και τις σχέσεις με τους Έλληνες.
Ο ποντιακός μουσικός ήχος και ο στίχος παρακινεί ορισμένους από τους ακροατές να ξανασκεφθούν τις αντιλήψεις τους για το προσωπικό και οικογενειακό τους παρελθόν, καθώς και να αμφισβητήσουν τις επίσημες ιστορικές αφηγήσεις. Για άλλους αυτές οι αναρτήσεις συνιστούν κίνδυνο για την εθνική ασφάλεια και ενότητα της Τουρκίας και θα πρέπει να αποφεύγονται. Σε άλλες περιπτώσεις γίνεται μια ιδιότυπη εξιδανίκευση του άμεσου οθωμανικού παρελθόντος το οποίο παρουσιάζεται ως μια περίοδος αδελφοσύνης και συνεργασίας Χριστιανών και Μουσουλμάνων στην περιοχή της Τραπεζούντας.
Αυτό που πρέπει να τονισθεί και χρήζει περαιτέρω μελέτης είναι το πώς οι φαντασιακοί δημόσιοι χώροι των social media στην Τουρκία, όταν λειτουργούν φυσιολογικά, χωρίς κρατική απαγόρευση, αποτελούν τα μόνα ελεύθερα, ανοιχτά φόρουμ συνομιλίας και αντιπαράθεσης για την ιστορία και την ταυτότητα των σημερινών κατοίκων της, όταν άλλα κανάλια επικοινωνίας για σχετικά θέματα βρίσκονται υπό τον ασφυκτικό έλεγχο του κράτους και των κοινωνικών οργανώσεων που υποστηρίζει. Αναδεικνύεται έτσι ένας νέος δημόσιος χώρος στον οποίο ακούγονται απόψεις που σε διαφορετική περίπτωση θα έμεναν εντελώς στο περιθώριο.
Παρακάτω παραθέτω σε μετάφραση από τα τουρκικά μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα σχολίων που αναρτώνται από ακροατές κάτω από βίντεο με ποντιακή μουσική στο YouTube και που αναπαράγονται στο Facebook:
– Ένας φίλος παρακάτω έγραψε ένα σχόλιο για ένα συγκεκριμένο τραγούδι και για την “εθνικότητά” του. Δεν πρέπει να κατηγορούμε τους άλλους ότι κλέβουν τα τραγούδια μας γιατί είναι γνωστό ότι οι δικοί μας οι Μαυροθαλασσίτες είναι αυτοί που μετέφρασαν τα τραγούδια των Ρωμιών στα τουρκικά. Ακόμα και ο μουσουλμάνος λυράρης στον οποίον αναφέρθηκε κάποιος στο σχόλιό του, είναι γνωστό ότι έμαθε να παίζει λύρα από έναν Ρωμιό συγχωριανό του. Μακάρι να μην εξαναγκάζονταν σε φυγή οι Ρωμιοί της Μαύρης Θάλασσας, να έμεναν εδώ και να ζούσαμε σαν αδέρφια. Φίλοι, αν ακούσετε τους παλιούς Ρωμιούς λυράρηδες να παίζουν και να τραγουδούν, θα τρελαθείτε. Οι άνθρωποι κάνουν τη λύρα να κελαηδάει.
– Ούτως ή άλλως η λύρα της Τραπεζούντας είναι όργανο των Ρωμιών, όλοι οι άλλοι από αυτούς έμαθαν και άρχισαν να παίζουν.
– Όταν ακούω αυτούς τους ήχους και τα τραγούδια δεν μπορώ παρά να θυμώνω πολύ με αυτούς που έγιναν αιτία για να χωριστούν οι χριστιανοί και οι μουσουλμάνοι της Τραπεζούντας. Σε τι παγίδα μας έριξαν! Τι ωραία θα ήταν αν ήμασταν ακόμα και σήμερα γείτονες με τους Ρωμιούς και τους Αρμένιους, ανάθεμα σε αυτούς που μας χώρισαν. Τι ωραία ζούσαν οι πρόγονοί μας μαζί, τι όμορφα πράγματα πέτυχαν μαζί και μετά έλα και δες τη σημερινή μας άσχημη κατάσταση.
– Δεν θέλω να είμαι απότομος, αλλά ορισμένοι εδώ μέσα πέφτουν σε παγίδα, ξυπνήστε. Διαβάστε και τι γράφουν κάποιοι άλλοι εδώ. Μην γίνεστε βασιλικότεροι του βασιλέως, μην είστε τόσο καλοί με τους Έλληνες. Μην ξεχνάτε ότι οι Έλληνες μας κατέσφαξαν στη Σμύρνη με τσεκούρια. Αν είστε πραγματικοί Τούρκοι εσείς που σχολιάζετε εδώ, μην εμπιστεύεστε τους ανήθικους Έλληνες.
– Τι είναι αυτά τα άθλια που σχολιάζετε ορισμένοι εδώ πέρα, τι Πόντος και ανοησίες, η Μαύρη Θάλασσα είναι πατρίδα των Τούρκων, η ελληνική προπαγάνδα δεν περνάει στα μέρη μας.
– Οι Ρωμιοί δεν είναι λαζικής καταγωγής ούτε οι Λαζοί ρωμαίικης καταγωγής, είναι δυο διαφορετικές εθνοτικές ομάδες με διαφορετικές γλώσσες που έζησαν στην ίδια γεωγραφική περιοχή.
– Ορίστε, δείτε, οι Ρωμιοί είναι οι πραγματικοί Μαυροθαλασσίτες. Ακόμα και αν ζουν μακριά από τη Μαύρη Θάλασσα, διατηρούν τη γλώσσα και τα τραγούδια τους. Αυτοί που υποστηρίζουν πως η Μαύρη Θάλασσα ήταν ανέκαθεν τουρκική μιλούν χωρίς να γνωρίζουν. Ακόμα και οι προηγούμενες γενιές των Λαζών, των Χέμσιν Αρμενίων και των Τούρκων της Μαύρης Θάλασσας γνώριζαν να μιλούν και λίγα Ρωμαίικα. Αυτό σημαίνει πως η μαυροθαλασσίτικη κουλτούρα διαμορφώθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό από τους Ρωμιούς.
– Πολλούς χαιρετισμούς φίλοι Ρωμιοί, από τους παλιούς Λαζούς γείτονές σας, από τα αρχαία χρόνια…
– Ένα πράγμα δεν καταλαβαίνω. Ενώ είναι γνωστό ότι το κέντρο της λύρας είναι η περιοχή Γκιόρελε της Κερασούντας, γιατί βγαίνουν οι Τραπεζούντιοι και υπερασπίζονται τους Ρωμιούς. Αν πράγματι οι Ρωμιοί ήταν τόσο καλοί λυράρηδες θα έπρεπε να παίζουν σαν και τους δικούς μας εδώ στην Κερασούντα. Λες και αυτή η μουσική ανήκει μόνο στους Τραπεζούντιους. Και από την Κερασούντα έφυγαν με την ανταλλαγή πολλοί Ρωμιοί.
– Ό,τι και να γράφουν ορισμένοι εδώ μέσα, να ξέρετε ότι όλη αυτή η συζήτηση για εθνότητες, θρησκείες και δόγματα είναι ένα πολιτικό παιχνίδι της Αμερικής και του Ισραήλ. Άλλωστε τα ίδια κάνουν σε όλον τον κόσμο αυτά τα δύο κράτη. Διαίρει και βασίλευε. Αυτό μας έκαναν και εμάς στο παρελθόν, διαφορετικά μια χαρά θα ζούσαμε μαζί με τους Ρωμιούς.
– Οι Ρωμιοί, οι Λαζοί, οι Τούρκοι όλοι ζούσαν σαν αδέρφια στο παρελθόν, μέχρι και σήμερα έτσι είναι. Δεν είχαμε προβλήματα μεταξύ μας.
– Φίλοι μου, η μουσική, η κουλτούρα, η τέχνη δεν γνωρίζει θρησκείες, γλώσσες και εθνότητες. Στη Μαύρη Θάλασσα σήμερα δεν υπάρχουν Ρωμιοί και αν υπάρχουν μετριούνται με τα δάχτυλα του ενός χεριού και πάλι αυτοί έγιναν πιο Τούρκοι από τους Τούρκους. Η λύρα, ο χορός και η ρωμαίικη γλώσσα μάς έμειναν κληρονομιά από τους Ρωμιούς που ζούσαν εδώ στο παρελθόν.
Η συζήτηση που αναπτύσσεται γύρω από τη φύση και τα χαρακτηριστικά της ποντιακής μουσικής στο διαδίκτυο στην Τουρκία είναι ένα φαινόμενο που ξεπερνά τα συμβατικά όρια μιας συζήτησης μουσικόφιλων. Ο ποντιακός μουσικός ήχος λειτουργεί για πολλούς πολίτες της Τουρκίας ως υπενθύμιση ενός καταπιεσμένου και περιθωριοποιημένου τοπικού παρελθόντος η εκ νέου νοηματοδότηση του οποίου συνιστά μια μακροχρόνια διαδικασία με ενδιαφέρουσες πολιτικές συνέπειες. Μέσω της διακίνησης μουσικών κομματιών με ποντιακή λύρα οι άνθρωποι που εμπλέκονται σε αυτή τη διαδικασία συμβάλλουν στην παραγωγή μιας νοσταλγίας για το παρελθόν και για μια αίσθηση του ανήκειν που είτε έχει απολεσθεί είτε τείνει να εξαφανισθεί λόγω των κρατικών πολιτικών καταστολής και αφομοίωσης. Η πράξη ανάρτησης και διακίνησης τέτοιων τραγουδιών, στα πολιτικά συμφραζόμενα της σημερινής Τουρκίας, συνιστά μια ενδιαφέρουσα μορφή πολιτικού ακτιβισμού που στόχο έχει να διαμορφώσει το συναίσθημα, την επιθυμία και τις προσδοκίες των ακροατών-πολιτών για το μέλλον.
Παρακάτω παραθέτω τα λόγια του Αχμέτ, ενός Τραπεζούντιου πληροφορητή μου ο οποίος κατά τη διάρκεια της έρευνάς μου ζούσε στην Άγκυρα. Το κανάλι του Αχμέτ στο YouTube και η σελίδα του στο Facebook, όπου διαρκώς αναρτούσε ποντιακά τραγούδια με λυράρηδες από την Ελλάδα και από την Τραπεζούντα, έγιναν το επίκεντρο του ενδιαφέροντος για χιλιάδες πολίτες της Τουρκίας οι οποίοι επιθυμούσαν να μάθουν για την ποντιακή λύρα και μουσική, αλλά παράλληλα και για την ιστορία των ανθρώπων της σημερινής Τραπεζούντας. Ας δούμε πώς ο ίδιος αντιλαμβάνεται αυτή την άνοδο του ενδιαφέροντος για την τοπική Τραπεζουντιακή ιστορία και τον πολιτισμό καθώς και το δικό του ρόλο σε αυτή την διαδικασία:
Δεν είναι εύκολο να διατηρήσεις την ενότητα ενός κράτους με το όνομα Τουρκία που έχει ιδρυθεί επάνω σε εδάφη όπου τα περισσότερα τοπωνύμια είναι ελληνικά. Για να το επιτύχουν αυτό έπρεπε να επινοήσουν έναν κοινό εχθρό που θα ενώνει τους διαφορετικούς πληθυσμούς της χώρας. Αυτός ο εχθρός ήταν οι Έλληνες και ο πολιτισμός τους. Μάλλον αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο η κρατική πολιτική για πολλά χρόνια προσπαθούσε να ξεριζώσει την λύρα από τον μουσικό πολιτισμό της Τραπεζούντας. Για αυτό κάθε βράδυ στις τηλεοράσεις ακούγαμε προπαγάνδα κατά των Ελλήνων που δημιουργούσε μεγάλη εχθρότητα.
Οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν την λέξη Έλληνας σαν βρισιά. Κοίταξε, εγώ είμαι διατεθειμένος να ρισκάρω τα πάντα για την λύρα και την ταυτότητά μας προκειμένου οι άνθρωποι της Τραπεζούντας να μάθουν την πραγματική ιστορία τους και το ποιοι είναι. Υπάρχουν πολλοί σήμερα στην Τραπεζούντα που φοβούνται να δηλώσουν πως αισθάνονται, ποια είναι η ταυτότητά τους. Πιστεύω πως μέσα από την δραστηριότητά μου στο διαδίκτυο και την διακίνηση ποντιακών τραγουδιών θα διευκολύνω τον διάλογο, θα σπάσω τα ταμπού και θα βοηθήσω τους ανθρώπους να εκφραστούν πιο ελεύθερα. Τα πάντα πρέπει να συζητούνται ελεύθερα και χωρίς φόβο.
Πέραν από τις μεμονωμένες περιπτώσεις ακτιβιστών όπως αυτή του Αχμέτ που παρουσίασα παραπάνω, υπάρχουν και οργανωμένες αριστερές ομάδες οι οποίες μέσω της ανάρτησης και διακίνησης μουσικού ήχου, εικόνας και κειμένων επιχειρούν να αναπλάσουν τη συλλογική μνήμη των ακροατηρίων τους. Αυτό που μέσω τέτοιων πρακτικών αμφισβητείται όλο και περισσότερο είναι οι επίσημες, κρατικά διαμορφωμένες αντιλήψεις περί εθνικής ομοιογένειας και ταυτότητας. Το μουσικό κοινωνείν, όπως επιθυμώ να το ονομάσω, το οποίο επιδιώκουν να δημιουργήσουν οι συγκεκριμένοι ακτιβιστές στην Τουρκία αποτελεί σημαντική, αν και πολλές φορές αδιάγνωστη, πολιτική πράξη η οποία συμβάλλει στην διαμόρφωση της επιθυμίας, του συναισθήματος αλλά και των προσδοκιών των ακροατών-πολιτών για το μέλλον. Για αυτό και πολλές φορές δεν είναι εύκολο να αποτελέσει αντικείμενο ευθείας λογοκρισίας και απαγόρευσης. Η αλλαγή των πρακτικών ακρόασης ποντιακής λύρας στη σημερινή Τουρκία δεν είναι απλώς μια διαφοροποίηση των μουσικών προτιμήσεων των ακροατών αλλά κάτι πολύ βαθύτερο με ευρύτερες κοινωνικές συνέπειες.
Η σημασία του μουσικού ήχου στη διαμόρφωση εθνοτικών ταυτίσεων (Stokes 1994b) αποκτά νέες και εξαιρετικά ενδιαφέρουσες δυναμικές με την εξάπλωση της χρήσης των social media από νεότερους μουσικούς και τους ακροατές τους. Επιπλέον, η δημιουργία νέων μορφών κοινωνικότητας και νέων αντιλήψεων περί ιστορίας και ταυτότητας στην Τουρκία μέσω της μουσικής ακρόασης στο διαδίκτυο αποτελεί εν πολλοίς ένα αδιερεύνητο κοινωνικό φαινόμενο το οποίο παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τα ακτιβιστικά κινήματα των ιθαγενών πληθυσμών σε διάφορες περιοχές του κόσμου (Bruns et al 2015, Suhr 2012, Wilson et al 2008). Ως εκ τούτου, θα ήταν πολύ παραγωγικό να μελετηθεί μέσα από μια τέτοια συγκριτική οπτική γωνία.
Η άνοδος και χρήση των νέων τεχνολογιών αφαίρεσε το κρατικό μονοπώλιο στη δημιουργία και διακίνηση της μουσικής και των νοημάτων της στην Τουρκία. Πολιτικοί ακτιβιστές με εργαλείο την ποντιακή μουσική και τα social media χτίζουν νέα δημόσια πεδία φαντασιακής κοινωνικής συνύπαρξης όπου ένα νέο συν-αισθάνεσθαι δημιουργείται σταδιακά και έρχεται να αμφισβητήσει τις κρατικές πολιτικές μίσους και αντιπαλότητας που για δεκαετίες καλλιέργησε η κεμαλική γραφειοκρατία. Οι συμμετέχοντες σε αυτά τα διαδικτυακά ηχοτοπία δημιουργούν εναλλακτικές αφηγήσεις του παρελθόντος τους και αποδομούν τις κυρίαρχες αφηγήσεις. Αυτές οι αλλαγές έφτασαν πλέον να αντανακλώνται μέσα στην καρδιά του τουρκικού πολιτικού συστήματος και να επηρεάζουν, σε περιορισμένο βέβαια βαθμό, τη λήψη κάποιων πολιτικών αποφάσεων.
Δεν είναι οξύμωρο να υποστηρίξουμε πως σταδιακά δημιουργείται ένας τουρκικός φιλελληνισμός μέσα στο πλαίσιο αυτών των νέων αριστερών δικτύων της Τραπεζούντας. Μια νέα φαντασιακή φιλία και συνεργασία χτίζεται ήδη στο YouTube και στο Facebook ανάμεσα σε πολίτες της Ελλάδας και της Τουρκίας. Μια σχέση που δεν στηρίζεται σε κρατικές πολιτικές, αλλά στον μοναχικό και νοσταλγικό ήχο της ποντιακής λύρας, που ενώνει τους ακροατές της όπου και αν βρίσκονται.
*Ο Νίκος Μιχαηλίδης είναι διδάκτωρ Ανθρωπολογίας του Princeton University των ΗΠΑ
Βιβλιογραφία
Φωτιάδης, Κ. 1993. Οι Εξισλαμισμοί της Μικράς Ασίας και οι Κρυπτοχριστιανοί του Πόντου. Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη.
Balkılıç, Ö. 2009. Cumhuriyet, halk ve müzik: Türkiye’de müzik reformu 1922-1952, Tan Yayınları. (μτφ. Ρεπουμπλικανική Δημοκρατία, Λαός και Μουσική: Μουσικές Μεταρρυθμίσεις στην Τουρκία 1922-1952)
Bruns, A., Enli, G., Skogerbo, E., Larsson, A. & Christensen, C. (eds). 2015. The Routledge Companion to Social Media and Politics. Routledge.
Bryer, A. & Lowry, H. (eds). 1986. Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society: Papers Given at a Symposium at Dumbarton Oaks in May 1982. Washington D.C. Dumbarton Oaks Research Library and Collection; The University of Birmingham Center of Byzantine Studies.
Diler, Ö. 2008. Kardeş Türküler 15 Yılın Öyküsü. BGST Yayınları. (μτφ. Η Ιστορία 15 ετών του Μουσικού Συγκροτήματος “Αδερφικά Τραγούδια”).
Hasgül, N. 1996. “Cumhuriyet Dönemi Müzik Politikaları” Folklora Doğru: Dans Müzik Kültür (62): 21-49 (μτφ. Μουσικές Πολιτικές κατά την Ρεπουμπλικανική Περίοδο)
Lowry, H. 2009. The Islamization and Turkification of the City of Trabzon (Trebizond) 1461-1583. Istanbul: Isis Press.
Stokes, M. 1993 “Hazelnuts and Lutes, Perceptions of Change in a Black Sea Valley.” In Culture and Economy: Changes in Turkish Villages, edited by Paul Sterling. Cambridgeshire: Eothen.
– 1994b. “Introduction: Ethnicity, Identity and Music.” In Ethnicity, identity and music: The
musical construction of place, edited by Martin Stokes, 1-27. Oxford: Berg.
– 1996. “Kural, Sistem ve Teknik: Türk Halk Müziğinin Yeniden Inşası.” Folklora Doğru, Dans Müzik Kültür Çeviri Araştırma. Boğaziçi Universitesi Folklor Külübü, (62): 111-144 (μτφ. Κανόνας, Σύστημα και Τεχνική: Η Eκ Nέου Κατασκευή της Τουρκικής Δημοτικής Μουσικής)
Suhr, C. H. 2012. Social Media and Music: The Digital Field of Cultural Production. Peter Lang Publishing.
Tekelioğlu, O. 2001. “Modernizing Reforms and Turkish Music in the 1930s”. Turkish Studies, no.1 vol.2:93-108.
Vryonis, S. 2008. The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century, ACLS Humanities Books.
Wilson, P. & Stewart, M. (eds). 2008. Global Indigenous Media: Cultures, Poetics, and Politics. Duke University Press.
