Το προφυλακτικό και οι νέες μέθοδοι στην αντισύλληψη

Η αντισύλληψη, το βασικό αίτημα του δεύτερου φεμινιστικού κύματος, συνδέεται με την ιατρικοποίηση της γονιμότητας και το προφυλακτικό κυρίως στον 20ο και στον 21ο αιώνα

Της Γεωργίας Τσατσάνη   

Οι άνθρωποι σήμερα, άνδρες και γυναίκες, σε αντίθεση με τους προγόνους μας, πια έχουμε στη διάθεση μας μία πληθώρα αντισυλληπτικών μεθόδων, με κύριο στη χρήση το προφυλακτικό από την μοντέρνα εποχή. Ο έλεγχος της γονιμότητας, όπως έδειξα με προηγούμενο άρθρο στη Δημοσιογραφία με τίτλο Γονιμότητα και Αναπαραγωγή  η αντισύλληψη είναι μία κατηγορία συνεξάρτησης της πολιτισμικής και κοινωνικής συγκυρίας και της επιστημονικής τεχνολογίας. Μπορούμε πλέον να επιλέξουμε ανάμεσα στις μεθόδους φραγμού (ανδρικό και γυναικείο προφυλακτικό, διάφραγμα, σπόγγους και κολπικά ενθέματα), τα αντισυλληπτικά χάπια (ορμονική αντισύλληψη), τα ενδομήτρια σπειράματα (σπιράλ), αλλά και περισσότερες φυσικές μεθόδους όπως το θερμομετρικό διάγραμμα. Οι δυνατότητες και οι επιλογές έχουνε αναμφίλεκτα πολλαπλασιαστεί και τα αντισυλληπτικά μέσα έχουνε καταστεί πια προσβάσιμα γιατί διατίθενται από τα φαρμακεία μέχρι τα περίπτερα και φυσικά  από το σούπερ-μάρκετ.           

Το αναπαραγωγικό ανθρώπινο σώμα είναι ο νέος μηχανισμός εξουσίας που από το Διαφωτισμό κι εντεύθεν εξαρτάται από τα σώματα και το τί αυτά κάνουν σε αντίθεση με την φεουδαρχική γη και τους καρπούς της. Η ανάδυση ενός νέου τύπου εξουσίας έρχεται στο φως, η εξουσία που θα γεννήσει τον βιομηχανικό καπιταλισμό και την περιρρέουσα κοινωνία του, την πειθαρχία και την κοινωνία της πειθάρχησης. Οι διαφορετικές ευκαιρίες για πειθαρχία ως φορείς ενός κανονιστικού λόγου, αποκτούν το δικό τους λόγο, το λόγο της εξουσίας που ασκείται στο ίδιο το σώμα. Με τις επεμβάσεις και τους ρυθμιστικούς ελέγχους περνάμε σε μία βιοπολιτική των πληθυσμών. Οι πειθαρχικές νορμοποιήσεις όμως έρχονται σε ρήξη με την ασυμβατότητα της εξουσίας. Στις ρωγμές αυτές βρίσκει ελεύθερο χώρο η ιατρική και η ευκαιρία για ιατρικοποίηση των συμπεριφορών της σεξουαλικότητας, της αναπαραγωγής και του σώματος.

Η ιστορία της αντισύλληψης στη νεότερη περίοδο   

Το Μεσαίωνα η αντισύλληψη έγινε τόπος μαρτυρίου για εκατοντάδες γυναίκες οι οποίες ήξεραν τα βότανα της Εύας· οι μαίες έγιναν στόχος από τη ρωμαιοκαθολική εκκλησία για αρκετούς αιώνες, ιδίως από το 15^ο αιώνα όταν ο Πάπας Ιννοκέντιος Η΄ βγάζει το διάταγμα Summis Desiderantes Affectibus (1484) που θα κυνηγήσει αδυσώπητα τις μαίες ως μάγισσες –αυτό είναι το διαβόητο κυνήγι των μαγισσών κατά τον ύστερο Μεσαίωνα. Το γεγονός ότι οι γυναίκες αποκτούν τον έλεγχο της γονιμότητας τους ευκολότερα από την Αναγέννηση και μετά,  δεν συνεπάγεται κατ’  ανάγκην σήμερα τη χειραφέτηση ή/και την ελευθερία τους.

Από το 17^ο αιώνα και εντεύθεν, η διάγνωση της εγκυμοσύνης επαφίεται στη γυναικεία αντιληπτικότητα, ενώ η έμφαση στα σημεία ζωής και κίνησης του εμβρύου στη μήτρα αρχίζει να υποχωρεί, κυρίως από το μέσον του 19^ου αιώνα και εξής, όταν η διάγνωση της εγκυμοσύνης μετασχηματίζεται σε ιατρικό ζήτημα. Οι γυναίκες πριν την ιατρικοποίηση της αναπαραγωγής είχαν μάθει να ακούν το σώμα τους.  Ωστόσο, από το 1850 και κυρίως τον 20^ο αιώνα, η αναπαραγωγή ιατρικοποιείται σε όλες τις μορφές, αλλά παρά ταύτα η αντισύλληψη ως μία τεχνολογική έκφραση της αναπαραγωγής  άργησε να ενταχθεί στη σφαίρα της ιατρικής.

Στην Ευρώπη, κυρίως στις εκτός γάμου σχέσεις από το 1650 και εξής, πολλές μαρτυρίες υπάρχουν για χρήση σπόγγων και ταμπόν που χρησιμοποιούνται κολπικά, σε συνδυασμό με κλύσματα και συχνές πλύσεις ή την πειθώ των ανδρών από την πλευρά των γυναικών για εφαρμογή της διακεκομμένης συνουσίας στην πορνεία ή σε μοιχεία. Μάλιστα, το 19^ο αιώνα η πόρνη μετασχηματίζεται σε «νέα ανθρωπολογική φιγούρα» και το πορνικό κορμί κατασκευάζεται ως το κατεξοχήν διακριτό γυναικείο σώμα.

Στη Γαλλία από το 1800 και εξής, πολλές γυναίκες χρησιμοποιούν σφουγγάρια βουτηγμένα σε ξίδι ή σε αλκοόλ και η χρήση των σπόγγων θεωρείται εν γένει ασφαλής γυναικεία προστασία, η χρήση των σπόγγων την εποχή του Διαφωτισμού θα περάσει από τα πορνεία στα σαλόνια της Ευρώπης και της Αμερικής. Σταδιακά από τη χρήση του σπόγγου ως πορνικής αρχικά και αριστοκρατικής μετέπειτα συνήθειας, τότε περνάμε στο προφυλακτικό που η χρήση αυτή την εποχή είναι περιορισμένης κλίμακας. Η αντισυλληπτική χρήση του προφυλακτικού κατά την μοντέρνα περίοδο από το 1500 έως το 1800 είναι σε δεύτερη μοίρα, κατά βάση επειδή χρησιμοποιείται κυρίως ως μέσο αποφυγής αφροδίσιων νοσημάτων, κυρίως σε ερωτικές σχέσεις εκτός γάμου, και όχι με απόλυτο σκοπό ή κριτήριο στη χρήση τον απόλυτο έλεγχο της γονιμότητας per se.

Το προφυλακτικό και πώς ανακαλύφθηκε  

Το προφυλακτικό ως όρος έχει γαλλική προέλευση γιατί η λέξη préservatif είναι ο γαλλικός νεολογισμός σε συνεχή χρήση από το 1314,  ένας όρος που όμως αντιστοιχεί στο γνωστό  προφυλακτικό από το 1857 και μετά. Σύμφωνα με τον Ηλία Πετρόπουλο στη μοναδική λαογραφική προσέγγισή του για την Ιστορία της Καπότας, η λέξη «προφυλακτικό» είναι ένας νεοελληνικός νεολογισμός που απαντά μετά το 1890. Το προφυλακτικό είναι μία επινόηση του πρώιμου μοντερνισμού στον τομέα της αντισύλληψης που ανάγεται χρονολογικά στα 1564 και αποδίδεται στον Ιταλό ανατόμο Gabriello Fallopio (1523-1562), σύμφωνα με τα όσα ο ίδιος σημειώνει στο έργο του De morbo gallico για τη μεταδοτική ασθένεια, τη φονική σύφιλη. Η σεξουαλικώς μεταδιδόμενη σύφιλη –το alter ego του σημερινού AIDS– η σύφιλη ήταν η θανατηφόρα μάστιγα της γηραιάς ηπείρου, η ασθένεια που από το 1492 οπότε εμφανίζεται, θερίζει έκτοτε την Ευρώπη, όμως στα θετικά εγγράφεται το αναντίρρητο γεγονός πως υπό από την πίεση της σύφιλης τελειοποιείται τεχνικά το προφυλακτικό.

Η πρώτη διαφήμιση για το προφυλακτικό, άλλως λεγόμενο τότε η «μηχανή που προστατεύει από τα τραύματα της αγάπης» εμφανίζεται στη βρετανική εφημερίδα Tatler (1709), ενώ η πρώτη διαφήμιση για προφυλακτικά στην Αμερική εμφανίστηκε πολύ αργότερα στην αμερικάνικη εφημερίδα New York Times (1861). Το πρώτο προφυλακτικό που σχεδίασε ο Gabriello Fallopio είναι μια θήκη από λινό και λάστιχο, δεμένα στην άκρη με μια λωρίδα. Μέχρι τις αρχές του 19^ου αιώνα τα νεότερα προφυλακτικά φτιάχνονται είτε από ουροδόχους κύστεις, είτε από έντερα προβάτων ή από κατεργασμένα δέρματα ζώων. Η ανακάλυψη του καουτσούκ το 1844 από τους Goodyear και Handcock, σύμφωνα με τον Ηλία Πετρόπουλο, το νέο εύκαμπτο υλικό επηρεάζει επαναστατικά την κατασκευή των προφυλακτικών. Το προφυλακτικό θα κυκλοφορήσει στο εμπόριο περί το 1870, όταν το λαστιχένιο προφυλακτικό είναι πια προσιτό στην τιμή μόνο για τα μεσαία και ανώτερα στρώματα.

Τα εξειδικευμένα μαγαζιά προφυλακτικών στην Ευρώπη, όπου πωλούνται προφυλακτικά ήδη από το δεύτερο μισό του 18^ου αιώνα,  στο Παρίσι και στο Λονδίνο πουλούν προφυλακτικά σχηματισμένα επάνω σε γυάλινα καλούπια και συνήθως εντόνως αρωματισμένα. Η διαδεδομένη όσο ευρεία χρήση των προφυλακτικών στους οίκους ανοχής του Παρισιού, του Λονδίνου και του Βερολίνου έως το τέλος του 18^ου αιώνα, το υψηλό κόστος καθώς και η λανθασμένη τότε σύνδεση τους με τα αφροδίσια νοσήματα  για όλο το 19^ο αιώνα είχανε ως αποτέλεσμα να θέσουν το προφυλακτικό εκτός των νοικοκυριών.

Η αντιστραμμένη συλλογιστική αυτή θα αλλάξει στα μέσα περίπου του 20^ου αιώνα, επειδή η προπολεμική ανακάλυψη του νάιλον το 1938, η νέα συνθετική ύλη θα επιτρέψει την κατασκευή προφυλακτικών λεπτής ποιότητας που θα μειώσει κατακόρυφα το κόστος. Στον 21^ο αιώνα πια τα νέα πρωτοποριακά προφυλακτικά CSD500 από την εταιρεία Futura Medical με λάτεξ και τζελ (νιτρογλυκερίνης) αυξάνουν σημαντικά τη στυτική δυσλειτουργία, χωρίς πρόσθετη φαρμακευτική αγωγή, ένας ενδιαφέρον συνδυασμός ιατρικοποίησης της σεξουαλικότητας.

Οι νέες μέθοδοι στον 20^ο αιώνα      

Οι γιατροί αποφεύγουν αρχικά να ταυτιστούν με τις τεχνητές μεθόδους αντισύλληψης, πρακτικές που η κοινή αντίληψη ήθελε για αιώνες να συνδέονται με τις πόρνες και τις μάγισσες. Ήδη από τη δεκαετία του 1890 και εξής εφαρμόζεται η γυναικεία και ανδρική στείρωση δια της χειρουργικής μεθόδου, κυρίως σε ειδικές περιπτώσεις λ.χ. νοητική καθυστέρηση. Από το προφυλακτικό θα μεταβούμε στο διάφραγμα του W. J. Mensigna, τη γερμανική εφεύρεση του 1881, ένα μαλακό ελαστικό που τοποθετούμενο στο γυναικείο κόλπο εμποδίζει το σπέρμα να εισχωρήσει στη μήτρα. Το υψηλό κόστος του σε συνδυασμό με το γεγονός ότι πρέπει να τοποθετηθεί από γιατρό κατέστησε δύσκολη την πρόσβασή του στη μεσαία τάξη.

Παράλληλα με την ανάπτυξη των τεχνητών μεθόδων αντισύλληψης εξελίσσονται και οι φυσικές. Έτσι, οι γιατροί εισάγουν τη μέθοδο του ρυθμού. Από τα τέλη του 19^ου αιώνα, η ωορρηξία αρχίζει να συνδέεται με την εμμηνόρροια: οι μέρες της αντισύλληψης για την ιατρική επιστήμη είναι η όγδοη, η δέκατη ή η δωδέκατη ημέρα του κύκλου, αγνοώντας ακόμη ότι η ωορρηξία συμπίπτει με αυτές ακριβώς τις ημέρες!  Όμως, με την ανάπτυξη της θεωρίας της ωορρηξίας η θεωρία της ευχαρίστησης και της αντίστροφης ανατομίας αποτελούν πια νεκρό παρελθόν. Η ιατρική γνώση για την περίοδο της γυναικείας γονιμότητας, δηλαδή το πώς η ωορρηξία ελέγχεται από την ωοθήκη, θα γίνει πλήρως κατανοητή  τον 20^ο αιώνα με τις μελέτες του Παπανικολάου (1910) για το βλεννογόνο του τραχήλου της μήτρας. Το θερμομετρικό διάγραμμα (1932) θα είναι η τελική  «ανακάλυψη»  των Ogino και Kraus, άρα έκτοτε η κατεξοχήν γόνιμη ημέρα του γυναικείου κύκλου θεωρείται η 14^η ημέρα με μερική απόκλιση (12^η – 16^η ημέρα).

Η μη επιστημονική παραδοχή των αντισυλληπτικών μεθόδων εξακολουθούσε να εντάσσει οτιδήποτε σχετιζόταν με την παρεμπόδιση της σύλληψης στη σφαίρα μιας μυστικής έως μυστηριακής γνώσης που δεν συνάδει με το διαυγές και επιστημονικά ορθό της επίσημης γνώσης. Την τεράστια ανατροπή θα κάνει το αντισυλληπτικό χάπι. Η ορμονική αντισύλληψη πέτυχε  την οριστική συμφιλίωση ιατρικής και αντισύλληψης με τη μεγάλη επανάσταση που επέφερε το αντισυλληπτικό χάπι στα μέσα του 20^ου αιώνα. Οι Gregory Pincus και John Rock ξεκίνησαν την έρευνά τους δουλεύοντας επάνω σε τρόπους θεραπείας της υπογονιμότητας. Ο Αμερικανός βιολόγος Gregory Pincus έμελλε να μείνει στην ιστορία για την ανακάλυψη του αντισυλληπτικού χαπιού το 1954. Η αμερικανική εταιρεία Τροφών και Φαρμάκων Food and Drug Administration εγκρίνει το χάπι για κλινική χρήση το Μάιο 1960 (FDA). Οι γιατροί και οι χρήστες του τείνουν έκτοτε να αντιμετωπίζουν το χάπι ως πανάκεια, όμως η αποτελεσματικότητα του είναι συνάρτηση της συνετούς χρήσης του.

Η Ιατρικοποίηση της Αναπαραγωγής σήμερα        

Στην επιστημονική κονίστρα για δύο αιώνες, η ιατρική επιστήμη τόσο το 19^ο όσο τον 20^ο  αιώνα επιμένει ν’ αντιμάχεται την αντισύλληψη, ιδιαιτέρως τις τεχνητές μεθόδους. Ο έλεγχος των γεννήσεων δεν εκλαμβάνεται ως θέμα που άπτεται της ιατρικής σε αντίστιξη με τη σημερινή ενσωμάτωση και αφομοίωση της αντισύλληψης και των νέων τεχνολογιών αναπαραγωγής γενικότερα από τον ιατρικό λόγο όπως στην in vitro γονιμοποίηση και την παρένθετη μητρότητα. H Αμερικανική Ιατρική Εταιρεία θα αναγνωρίσει την αντισύλληψη επίσημα μόλις το 1937 ως νόμιμη ιατρική πράξη. Η βιοχημική και ορμονική αντισύλληψη που σηματοδοτεί το αντισυλληπτικό χάπι στο δεύτερο μισό του 20^ου αιώνα, αυτή η ανακάλυψη πείθει τελικά τον ιατρικό κόσμο ότι η αντισύλληψη μπορεί να ανήκει στο πεδίο της «πραγματικής» ιατρικής ως επιστήμη.

Στο λυκαυγές του 21^ου αιώνα, η επιστήμη κάνει ένα βήμα παραπέρα, επεκτείνοντας την αντισύλληψη υπό μορφή χαπιού και στους άνδρες. Το 2002 δημοσιεύεται η πρώτη ιατρική ανακοίνωση την οποία ακολουθούν επιπλέον ανακοινώσεις ανθρωπολογικού και κοινωνιολογικού περιεχομένου, ενώ εργαστηριακές μελέτες σε ζώα (ποντίκια) στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης έδειξαν ότι η ουσία NB-DNJ έχει την ιδιότητα να αδρανοποιεί τα σπερματοζωάρια και η δράση της να είναι ανατρέψιμη, ενώ οι κλινικές δοκιμές σε ανθρώπους δεν έχουν ακόμη ολοκληρωθεί. Η αρχική ανακοίνωση δημοσιεύτηκε το Δεκέμβριο 2002 στο PNAS: Proceedings of the National Academy of Sciences (van der Spoel κ.ά. 2002). Η ορμονική αντισύλληψη γένους αρσενικού καθίσταται, πενήντα χρόνια μετά τη γυναικεία, αντικείμενο μελέτης και έρευνας. Το ανδρικό αντισυλληπτικό χάπι είναι πλέον γεγονός; Η απάντηση είναι όχι, τουλάχιστον όχι μέχρι το 2025 ή το αργότερο έως το 2030.

Η ορμονική αντισύλληψη σήμερα έχει εξελιχθεί. Σκευάσματα νέας γενιάς και σε νέες μορφές διατίθενται στην αμερικανική αγορά, όπως τα συνήθη χάπια, ακόμα ενέσεις ή όλα τα σχεδόν άγνωστα στην Ευρώπη αυτοκόλλητα (patches). Το αντισυλληπτικό αυτοκόλλητο patch που επικολλάται μία φορά την εβδομάδα απαλλάσσει τις γυναίκες από το καθημερινό άγχος λήψης του συμβατικού χαπιού (εμπορική ονομασία: Ortho Evra). Επίσης, σκευάσματα που παρατείνουν τον κύκλο της γυναικείας περιόδου, άρα επιμηκύνουν το χρόνο της ασφαλούς αντισύλληψης, παρέχουν στις γυναίκες τη δυνατότητα να έχουν έμμηνο ρύση μία φορά κάθε τρεις μήνες και όχι κάθε μήνα, συνολικά τέσσερις φορές το χρόνο. Τα παραπάνω αντισυλληπτικά συνεχούς διαρκείας, όπως αποκαλούνται, διατίθενται είτε υπό μορφή  χαπιού (εμπορική ονομασία: Seasonale), είτε ενέσιμη μορφή (εμπορική ονομασία: Depo–Provera), πάντοτε μετά από ιατρική συνταγή και έχουν ανεβασμένο οικονομικό κόστος. Η ασφαλής όσο προηγμένη αντισύλληψη ανέκαθεν έχει ταξική διάσταση, παράλληλα με την αριστοκρατική προέλευση, που μαρτυρά μια ανώτερη οικονομική τάξη ή έστω καταγωγή.