Της Θεοδώρας Α. Μάνιου και της Ειρήνης Φωτίου*
Τα χρέη των τραπεζών και το σχέδιο διάσωσης της οικονομίας στην Κύπρο οδήγησαν στην τραπεζική κρίση του Μαρτίου του 2013. Το κούρεμα των καταθέσεων ακολούθησαν συγκεκριμένα οικονομικά μέτρα, τα οποία επηρέασαν όλους τους τομείς της τοπικής κοινωνίας. Όπως ήταν αναμενόμενο, η κρίση προκάλεσε αλλαγές στην καθημερινότητα των Κυπρίων και διαμόρφωσε νέες δομές στην τοπική κοινωνία.
Το άρθρο αυτό παρουσιάζει την επικοινωνιακή πολιτική, μέσω της οποίας ο Τύπος στην Κύπρο επέλεξε να προβάλει την τραπεζική κρίση του Μαρτίου του 2013. Ειδικότερα, η έρευνα επικεντρώνεται στην ανάλυση των ρεπορτάζ των εφημερίδων με την υψηλότερη κυκλοφορία στη χώρα, το χρονικό διάστημα που προέκυψε η κρίση και αφού ξεκίνησαν οι διαπραγματεύσεις με την Τρόικα.
Χρησιμοποιώντας τη μέθοδο της κριτικής ανάλυσης λόγου (critical discourse analysis), το άρθρο εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους παρουσιάστηκαν στην κοινή γνώμη οι διαπραγματεύσεις κυβέρνησης και Τρόικας, καθώς επίσης και η απόφαση για το κούρεμα των καταθέσεων.
Ο ρόλος των εφημερίδων σε περιόδους κρίσης
Ως κρίση ορίζεται ένα έκτακτο γεγονός, το οποίο ανατρέπει τις συνηθισμένες διαδικασίες λειτουργίας μιας κοινωνίας, δημιουργώντας μια αμφίρροπη και συνεχώς μεταβαλλόμενη κατάσταση, της οποίας είναι δύσκολο να προβλεφθούν οι συνέπειες και οι επιπτώσεις (Coombs, 1999).
Βασικό χαρακτηριστικό κάθε κρίσης είναι η αναγκαιότητα της πληροφόρησης για την τοπική κοινωνία, προκειμένου να γίνει αξιολόγηση των επιπτώσεων και ακριβής εκτίμηση του κινδύνου (Παναγιώτου, 2005: 193-194).
Μάλιστα, η δημοσιότητα και το αυξημένο ενδιαφέρον της κοινής γνώμης για διαρκή ενημέρωση καθιστούν όλα τα Μέσα –και πολύ περισσότερο τα παραδοσιακά (π.χ., εφημερίδες, τηλεόραση)– κεντρικούς παράγοντες της κρίσης.
Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι σε περιόδους κρίσης αυξάνονται τα ποσοστά αναγνωσιμότητας των εφημερίδων, όπως άλλωστε και τα ποσοστά τηλεθέασης των τηλεοπτικών δελτίων ειδήσεων, και μάλιστα αυτά των δημοσίων καναλιών περισσότερο από εκείνα των ιδιωτικών (Μάνιου, 2013: 87-88).
Στο πλαίσιο αυτό, το Μάρτιο του 2013 αυξήθηκαν αισθητά οι πωλήσεις των εφημερίδων στην Κύπρο, χωρίς ωστόσο να διαφοροποιηθεί ουσιαστικά η δυναμική τους: σταθερά πρώτος παραμένει ο Φιλελεύθερος και ακολουθούν ο Πολίτης, η Χαραυγή και η Σημερινή.
Παραδοσιακά ο Τύπος διαδραματίζει έναν σημαντικό ρόλο λόγω της δυνατότητάς του να ασκεί διερευνητική δημοσιογραφία: αυτόν του «αδέκαστου κριτή», του «άγρυπνου φρουρού» του δημοσίου συμφέροντος (watch-dog journalism), του αφηγητή των αξιόλογων γεγονότων που υποπίπτουν στην αντίληψή του (Boorstin, 1991).
Βέβαια, ήδη από το 1990 –που χαρακτηρίστηκε από την έκρηξη των ιδιωτικών ηλεκτρονικών Μέσων– έχει γίνει σαφές στην κοινή γνώμη ότι με την αλλαγή της πολιτικής λειτουργίας της δημοσιότητας (Habermas, 1991) λόγω οικονομικών, ιδιοκτησιακών και άλλων παραγόντων, ο ρόλος του Τύπου μεταλλάχτηκε σταδιακά με τρόπο αισθητό.
Έτσι, η έννοια της διερευνητικής δημοσιογραφίας απέκτησε ευμετάβλητα όρια και υποκειμενικούς ορισμούς.
Ειδικότερα στην περίπτωση της Κύπρου, η έντονη κομματικοποίηση της τοπικής κοινωνίας απεικονίζεται και στον Τύπο. Για παράδειγμα, σε σχετική έρευνα αναφορικά με τις εκλογές του 1993 και τη δημοσιογραφική τους κάλυψη, διαπιστώνεται πως συχνά παρατηρούνταν το φαινόμενο οι ίδιοι οι δημοσιογράφοι να εμφανίζουν τάσεις υποστήριξης συγκεκριμένων πολιτικών κομμάτων, με αποτέλεσμα η στάση τους αυτή να είναι εμφανής στην τοπική κοινωνία.
Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Π. Παύλου, «[Οι δημοσιογράφοι στην Κύπρο] πρέπει να απελευθερωθούν από κομματικές δεσμεύσεις, να αποφύγουν την τάση να βγάζουν λόγους αντί να ρωτάνε ερωτήσεις και να κάνουν έρευνα πριν παρουσιάσουν […] ένα ρεπορτάζ» (Παύλου, 1995: 132). Τη θέση αυτή επιβεβαιώνει και ο Χρ. Χρυσάνθου, υποστηρίζοντας πως το φαινόμενο είναι ακόμη πιο έντονο κατά τη διάρκεια των εκλογικών αναμετρήσεων (Χρυσάνθου, 2008: 147).
Επιπλέον, την ίδια θέση επιβεβαιώνει και η Ένωση Συντακτών Κύπρου μέσω των σχετικών Εκθέσεών της από τη δεκαετία του 1990, όπου μεταξύ άλλων καταγγέλλει ότι διαπιστώνονται «νέες απειλές και επιβουλές εναντίον των δικαιωμάτων [επαγγελματικών, κ.ά.], καθώς και κατά των ελευθεριών και της ανεξαρτησίας των δημοσιογράφων».
Με άλλα λόγια, το μοντέλο της διερευνητικής δημοσιογραφίας σήμερα βρίσκεται στο μικροσκόπιο. Σύγχρονοι ερευνητές επισημαίνουν ότι ενδέχεται να βιώνουμε την τελευταία γενιά της παραδοσιακής διερευνητικής δημοσιογραφίας, καθώς ακόμη και οι πιο έμπειροι δημοσιογράφοι πλέον δυσκολεύονται να τη διαχωρίσουν από άλλους τύπους δημοσιογραφίας (Marsh, 2013).
Αυτό βέβαια δεν αποτελεί ένα αισιόδοξο σενάριο, ούτε για τις τοπικές κοινωνίες ούτε –και πολύ περισσότερο– για την ίδια τη δημοσιογραφία και τους λειτουργούς της. Σε περίπτωση μάλιστα που αποδειχτεί ότι το επιχείρημα αυτό ισχύει για την ποιότητα της ενημέρωσης που λαμβάνει η κοινή γνώμη σε περιόδους κρίσεων, τότε η δημοσιογραφία και η ίδια η κοινωνία οφείλουν να αναζητήσουν νέες δομές λειτουργίας της Ενημέρωσης/Δημοσιότητας.
Στόχος, μεθοδολογία έρευνας και ερευνητικά ερωτήματα
Στόχος της έρευνας ήταν να αξιολογήσει εάν και σε ποιο βαθμό εφαρμόστηκαν αρχές της διερευνητικής δημοσιογραφίας από τον Τύπο της Κύπρου κατά την προβολή της τραπεζικής κρίσης το Μάρτιο του 2013. Καταρχήν, η μελέτη εστιάστηκε στις τρεις εφημερίδες με την υψηλότερη κυκλοφορία, τον Πολίτη, το Φιλελεύθερο και τη Σημερινή,5 κατά το χρονικό διάστημα 16-31 Μαρτίου 2014 και πιο συγκεκριμένα, εξέτασε τα τρία ακόλουθα ερευνητικά ερωτήματα:
- Πώς παρουσιάζονται οι διαπραγματεύσεις μεταξύ της κυπριακής κυβέρνησης, του Eurogroup και των αντιπροσώπων της Τρόικας για το σχέδιο σωτηρίας των τραπεζών και της οικονομίας;
- Υπάρχει διασύνδεση της παρουσίασης των διαπραγματεύσεων με τους πολιτικοϊδεολογικούς προσανατολισμούς των εφημερίδων;
- Εφαρμόζονται αρχές της διερευνητικής δημοσιογραφίας στην παρουσίαση αυτών των γεγονότων;
Συνολικά εντοπίστηκαν 418 δημοσιεύματα. Για τις ανάγκες της έρευνας χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος της κριτικής ανάλυσης του λόγου (critical discourse analysis) των τριών εφημερίδων. Υιοθετήθηκε ο «ποσοτικός» ορισμός του λόγου (π.χ., Fairclough, 2003: 26, Sunderland, 2004). Ο λόγος περιλαμβάνει το σύνολο όλων των ιδιομορφιών και των γλωσσικών στοιχείων –δηλαδή, γραπτά και προφορικά κείμενα, και μη λεκτικά στοιχεία– που χρησιμοποιεί κάθε κοινωνική οντότητα για ένα θέμα (βλ. Fairclough, 2001, Wodak & Meyer, 2009: 6). Σε μια κοινωνία αναπτύσσεται μια ποικιλία λόγων για ένα θέμα, εφόσον διάφορες κοινωνικές οντότητες για να αποδώσουν ή/και να τονίσουν τις δικές τους θέσεις, χρησιμοποιούν ποικίλους πιθανούς τρόπους ομιλίας και γλώσσας.
Ο λόγος διαμορφώνεται και ερμηνεύεται μέσα σ’ ένα κοινωνικό πλαίσιο και δύναται να επηρεάσει και να επιφέρει αλλαγές στη δυναμική των σχέσεων των κοινωνικών οντοτήτων που εκφράζουν διαφορετικές θέσεις πάνω σ’ ένα θέμα (Fairclough, 1992). Αφού οι πιθανές ερμηνείες και θέσεις για ένα επικοινωνιακό γεγονός είναι πολλαπλές, κάποια ή κάποιες από αυτές τυγχάνουν μεγαλύτερης αποδοχής από το κοινωνικό σύνολο (Fairclough, 1992, van Dijk, 1993).
Ως εκ τούτου, οι ιδεολογίες που υιοθετούν οι κοινωνικές οντότητες και εκφράζουν μέσω του λόγου τους, αποκτούν (διαφορετικό) κοινωνικό κύρος. Αφού ο λόγος αναπαράγει και διατηρεί ή αναδιαρθρώνει την άνιση κατανομή κοινωνικής δύναμης, η ανάλυσή του δύναται να αποκαλύψει το κύρος της κάθε ιδεολογίας (Wodak, 1996: 18).
Η μέθοδος της κριτικής ανάλυσης του λόγου εστιάζει στο κοινωνικό και γνωσιολογικό περιβάλλον της χρήσης της γλώσσας (Wodak & Meyer, 2009: 2) και εξετάζει τη σχέση της ιδεολογίας με τη δύναμη διαφόρων κοινωνικών οντοτήτων σε πολύπλοκα κοινωνικοπολιτικά θέματα (Antaki, 2008).
Επομένως, κρίθηκε κατάλληλη τόσο για την ανάλυση της παρουσίασης των γεγονότων του Μαρτίου του 2013 όσο και για να εξακριβωθεί αν εφαρμόστηκαν αρχές διερευνητικής δημοσιογραφίας. Συγκεκριμένα, εξετάστηκαν το λεξιλόγιο, οι λόγοι και τα μη λεκτικά στοιχεία επικοινωνίας που χρησιμοποιήθηκαν από τις εφημερίδες για την προβολή των γεγονότων.
Αποτελέσματα έρευνας και συμπεράσματα
Η ανάλυση έδειξε ότι οι τρεις εφημερίδες επικεντρώθηκαν στους κοινούς άξονες που διαμόρφωσαν τους βασικούς λόγους (discourses) στην προβολή των διαπραγματεύσεων του Μαρτίου του 2013. Συγκεκριμένα, παρουσίασαν τις πρώτες συζητήσεις στις Βρυξέλλες (15-16 Μαρτίου) μεταξύ της κυπριακής αντιπροσωπείας, του Eurogroup και της Τρόικας ως ένα μαραθώνιο θρίλερ με δραματική κατάληξη.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι και οι τρεις εφημερίδες επιχείρησαν να αποδώσουν αδιάλλακτη στάση στους ευρωπαίους αντιπρόσωπους, ενώ παράλληλα υπαινίσσονταν ότι οι ευρωπαίοι εταίροι έχουν «προδώσει» την Κύπρο. Αντίθετα, εντοπίζονται προσπάθειες και από τις τρεις εφημερίδες να αποδώσουν ως γενναία και ατέρμονη την προσπάθεια της κυπριακής αντιπροσωπείας να υποστηρίξουν τα αιτήματά της.
Αυτή η ομολογουμένως εθνοκεντρική προσέγγιση των εφημερίδων εναντίον των Ευρωπαίων και της Τρόικας συνεχίζεται στα ρεπορτάζ ολόκληρης της υπό εξέταση περιόδου. Συγκεκριμένα, την Παρασκευή 29 Μαρτίου 2013 οι εφημερίδες σχολιάζουν την επαναλειτουργία των τραπεζών, τονίζοντας ότι η συμπεριφορά των Κυπρίων ήταν «αξιέπαινη», αντιπαραβάλλοντας με αυτό τον τρόπο τον πολιτισμικό τους πλούτο με την οικονομική δύναμη της Ευρώπης και τις προβλέψεις ξένων Μέσων ότι θα σημειώνονταν επεισόδια βίας.
Οι εφημερίδες μεταχειρίζονται παρόμοιο λόγο στην προβολή των υπό συζήτηση σχεδίων διάσωσης της κυπριακής οικονομίας. Χρησιμοποιούν αρνητική, ορισμένες φορές μέχρι και απειλητική χροιά στις αναφορές τους στην επικείμενη χρεωκοπία των τραπεζών και της οικονομίας σε περίπτωση που δεν θα επιτευχθεί συμφωνία μεταξύ της κυπριακής κυβέρνησης, της βουλής και των δανειστών.
Δεν περιγράφουν όμως ποιες θα ήταν οι συνέπειες ενός τέτοιου ενδεχόμενου. Αντίθετα, τα σχέδια διάσωσης που προτείνονταν, παρουσιάζονται ως η μόνη εφικτή λύση για την οικονομία, παρόλο που ταυτόχρονα περιγράφονται ως «οδυνηρά» για τον κυπριακό λαό.
Ενώ παρατηρείται μια γενική σύγκλιση του λόγου των τριών εφημερίδων στην προβολή των γεγονότων του Μαρτίου του 2013, εντοπίζεται μια απόκλιση στο ύφος του λόγου της εφημερίδας Σημερινή. Οι περιγραφές στην εν λόγω εφημερίδα χρησιμοποιούν σε αρκετά σημεία πιο δραματικό και πατριωτικό τόνο, προσδίδοντας ένα αίσθημα αισιοδοξίας στις κυβερνητικές κινήσεις. Αν υποθέσουμε ότι η εφημερίδα αυτή εκφράζει, λόγω ιδεολογικού προσανατολισμού, τις κυβερνητικές θέσεις, τότε πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι και οι άλλες δυο εφημερίδες δεν αποστασιοποιούνται ουσιαστικά από αυτές τις θέσεις στο θέμα της οικονομικής κρίσης.
Περιορισμοί
Τα πιο πάνω συμπεράσματα προκύπτουν από το πρώτο στάδιο της έρευνας σχετικά με την επικοινωνιακή πολιτική που ακολούθησε ο ελληνοκυπριακός Τύπος στην παρουσίαση της τραπεζικής κρίσης του Μαρτίου του 2013. Στο επόμενο στάδιο της έρευνας, το οποίο αναμένεται να ολοκληρωθεί το Νοέμβριο του 2014, συμπεριλαμβάνεται στο δείγμα και η εφημερίδα Χαραυγή, με στόχο να εξεταστούν οι δομές της αντιπολιτευτικής επικοινωνιακής πολιτικής που ακολούθησε.
Το παρόν άρθρο παρουσιάζει τα πρώτα, αντιπροσωπευτικά συμπεράσματα της ευρύτερης μελέτης. Απώτερος στόχος αυτής είναι να διερευνήσει αναλυτικά τις δομές της διερευνητικής δημοσιογραφίας στην Κύπρο, με βάση τη μελέτη της περίπτωσης της τραπεζικής κρίσης του 2013.
H τραπεζική κρίση άφησε πίσω της την απαξίωση -αλλά και την εικόνα απαξίωσης- πολλών πραγµάτων.
* Η ∆ρ Θεοδώρα Α. Μάνιου (manioud@yahoo.gr) είναι Λέκτορας και η Ειρήνη Φωτίου (photiou.irene@gmail.com) µέλος του Ειδικού Εκπαιδευτικού Προσωπικού του Τµήµατος ∆ηµοσιογραφίας της Σχολής Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστηµών του Πανεπιστηµίου Frederick στη Λευκωσία.
Βιβλιογραφία
Antaki, C. (2008). Discourse Analysis and Conversational Analysis. Στο P. Alasuutari, L. Bickman και J. Brannen (Επιμ.), The Sage Handbook of Social Research Methods (σελ. 431-446). London: Sage.
Boorstin, D.J. (1991). Από τη συλλογή ειδήσεων στην κατασκευή ειδήσεων: Ένας κατακλυσμός ψευδο-γεγονότων. Στο Λιβιεράτος, Κ. & Φραγκούλης, Τ. Το μήνυμα του Μέσου (σελ.156-201). Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
Coombs, W.T. (1999). Ongoing Crisis Communication: Planning, Managing and Responding. C.A.: Sage Thousand Oaks.
Fairclough, N. (1992). Discourse and Social Change. Cambridge: Polity Press.
– (2001). Critical discourse analysis as a method in social scientific research. Στο R. Wodak και M. Meyer (Επιμ.), Methods of Critical Discourse Analysis (σελ. 121-138). London: Sage.
– (2003). Analysing Discourse: Textual Analysis for Social Research. London: Routledge.
Habermas, J. (1991). Αλλαγή της πολιτικής λειτουργίας της δημοσιότητας: Από τη συγγραφική δημοσιογραφία στα μαζικά μέσα. Στο Λιβιεράτος, Κ. & Φραγκούλης, Τ. Το μήνυμα του Μέσου (σελ. 202-220). Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
Μάνιου, Θ. (2013). Τηλεόραση, Κοινωνία και Πολιτικές Ειδήσεις: Μια Θεωρητική και Ερευνητική Προσέγγιση στην Κυπριακή Δημόσια Σφαίρα. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Επίκεντρο.
Marsh, K. (2013). Investigative Journalism: Secrets, Salience and Storytelling. Στο Fowler-Watt, K. και Stuart, A. Journalism: New Challenges (σελ.222-242). Bournemouth: Centre for Journalism and Communication Research-Bournemouth University.
Παναγιώτου, Ν. (2005). Οι ρόλοι των ΜΜΕ στο δημόσιο επικοινωνιακό πεδίο: Η περίπτωση κάλυψης κρίσεων. Στο Φραγκονικολόπουλος, Χρ. ΜΜΕ, Κοινωνία και Πολιτική: Ρόλος και Λειτουργία στη Σύγχρονη Ελλάδα (σελ. 193-201). Αθήνα: Εκδόσεις Σιδέρη.
Παύλου, Π. (1995).The 1993 Presidential Elections in Cyprus and the role of Mass Media. The Cyprus Review, 7(1), 123-135.
Σοφοκλέους, Α. (2008). Τα Κυπριακά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Λευκωσία: Εκδόσεις Νικοκλής.
Χρυσάνθου, Χρ. (2008). ΜΜΕ: Μάρτυρες και Πρωταγωνιστές. Λευκωσία: Εκδόσεις ΕΡΜΙΔΑ.
Sunderland, J. (2004). Gendered Discourses. London: Palgrave Macmillan.
Van Dijk, A. T. (1993). Principles of Critical Discourse Analysis. Discourse and Society, 4, 249-283.
Wodak, R. (1996). Disorders of Discourse. Harlow: Longman.
Wodak, R. και Meyer, M. (2009). Critical Discourse Analysis: History, Agenda, Theory and Methodology. Στο R. Wodak και M. Meyer (Επιμ.), Methods of Critical Discourse Analysis (σελ. 1-33), 2nd Ed. London: Sage.