Της Βάλιας Καϊμάκη
ΑΠΟ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 2017 και μετά, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έθεσε ως προτεραιότητά της την καταπολέμηση των fake news, μετά από τις αποκαλύψεις για την παρέμβαση troll στις αμερικανικές προεδρικές εκλογές, αλλά και από δείγματα στον ευρωπαϊκό χώρο. Τόσο στο δημοψήφισμα για το Brexit όσο και σε άλλες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα τα macronleaks κατά τα οποία, λίγα 24ωρα πριν από τον δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών στη Γαλλία, τα emails του υποψήφιου προέδρου βρέθηκαν στο διαδίκτυο.
Στο πλαίσιο των δράσεων της Ε.Ε. δημιουργήθηκε ο κώδικας δεοντολογίας των γιγάντων του διαδικτύου, στον οποίο δεσμεύθηκαν κυρίως για τη διαφάνεια (να φαίνεται ότι η ανάρτηση είναι διαφήμιση και ποιος την πληρώνει), εδραιώθηκε η Ευρωπαϊκή Εβδομάδα Γραμματισμού στα Μέσα, επιλέχθηκε επιτροπή ειδικών που συνέταξε έκθεση και έγινε διαβούλευση σε επίπεδο πολιτών και κρατών-μελών. Τον Απρίλιο του 2018 δημοσιεύθηκε κι ένα είδος οδικού χάρτη με τίτλο «». Ένας από τους κεντρικούς άξονες της πολιτικής αυτής ήταν η δημιουργία και η ενίσχυση δικτύων fact checkers, που θα χρησιμοποιήσουν κοινές μεθόδους εργασίας, θα ανταλλάξουν βέλτιστες πρακτικές και θα εργαστούν για να επιτύχουν την μεγαλύτερη δυνατή κάλυψη των «διορθώσεων» στην Ε.Ε. Τον περασμένο Οκτώβριο, απηύθυνα την ερώτηση σε διαφορετικούς αξιωματούχους της Κομισιόν, οι οποίοι απαντούσαν πάντα σηκώνοντας τους ώμους (μετάφραση, κατά περίπτωση: «ξέρω ’γω;» ή «θα δούμε»). Αργότερα προσδιορίστηκε ότι οι συμμετέχοντες θα επιλέγονταν από τα ευρωπαϊκά μέλη του International Fact-Checking Network (IFCN), μιας «θυγατρικής» του αμερικανικού Poynter Institute, που είναι ένα κέντρο σπουδών στα Μέσα Ενημέρωσης στη Φλόριντα και οι χρηματοδότες του περιλαμβάνουν την The Washington Post (ιδιοκτησίας Τζεφ Μπέζος, επίσης ιδιοκτήτη της Amazon) και την Google. Αλλά κάτι πήγε στραβά. Ένα χρόνο και ένα εκατομμύριο ευρώ χρηματοδότησης από την Ε.Ε. αργότερα, μόνο οκτώ οργανισμοί σε έξι ευρωπαϊκές χώρες είχαν γίνει μέλη του οργανισμού που στήριξαν οι Βρυξέλλες, δηλαδή του Social Observatory for Disinformation and Social Media Analysis (Soma), που έχει συντονιστή την ελληνική Athens Technology Center. Δύο από αυτούς τους οργανισμούς είναι και μέλη του IFCN. Λίγες μέρες πριν τις ευρωεκλογές, το δίκτυο των fact checkers ήταν ημιτελές.
Όμως, το IFCN από την πλευρά του, δεν έχασε χρόνο. Τα μέλη του στην Ευρώπη δημιούργησαν το FactcheckEU που αποτελείται από 19 οργανισμούς σε 13 ευρωπαϊκές χώρες. Η γαλλική εφημερίδα Libération έλαβε επιχορήγηση 60.000 δολαρίων από το IFCN για να δημιουργήσει την υποδομή ώστε κάθε ένας από τους 19 οργανισμούς να μπορεί να λαμβάνει βοήθεια ή να σημειώνει κάποιο καινούργιο εύρημα. Το FactcheckEU λανσαρίστηκε τον Μάρτιο (ενώ το Soma τον Δεκέμβριο του 2018).
Δύο παρατηρήσεις για το ελληνικό τμήμα του FactcheckEU: Κατ’ αρχάς η μετάφραση είναι αυτόματη, κάτι που δημιουργεί μάλλον αστείες – αν όχι θλιβερές καταστάσεις. Για παράδειγμα, είδα το viral να μεταφράζεται ως «ιογενής». Πρωτότυπο αλλά όχι ιδιαίτερα διαφωτιστικό. Η δεύτερη παρατήρηση αφορά το μέλος του δικτύου, το Ellinika Hoaxes. Παρά το γεγονός ότι η συγκεκριμένη ομάδα έχει συνεπή παρουσία τα τελευταία χρόνια, η εξειδίκευσή της είναι περισσότερο σε άρθρα του τύπου: «Προφήτευσε ο Άγιος Παΐσιος τον ηγέτη που θα λυτρώσει την Ελλάδα;». Χρήσιμο, αλλά όχι και τόσο ενόψει ευρωπαϊκών εκλογών. Άλλωστε και η αξιολόγησή τους για το IFCN έγινε ακριβώς στη βάση ότι «ναι, αλλά δεν έχουν μεγάλη εμπειρία». Επιφυλάξεις εκφράστηκαν και από την ελληνική κυβέρνηση, διά στόματος υπουργών, για την ικανότητα του Ellinika Hoaxes να αναλάβει αυτόν τον ρόλο. «Μας προξενεί εντύπωση πως ο παγκόσμιος τεχνολογικός κολοσσός της Facebook… αποφάσισε να αναθέσει το έργο του θεματοφύλακα της αλήθειας των ειδήσεων στο ελληνικό διαδίκτυο σε μια εταιρία που δεν έχει την ίδια εξειδίκευση και εμπειρία με τους αντίστοιχους συνεργάτες της Facebook σε άλλες χώρες, όπως το AFP και το Associated Press», δήλωσε ο Υφυπουργός Ψηφιακής Πολιτικής, Τηλεπικοινωνιών και Ενημέρωσης Λευτέρης Κρέτσος.
Παρ’ όλα αυτά ήταν μια από τις πρώτες σελίδες που «κατέρριψε» τον ισχυρισμό ότι τα ΟΥΚ πήγαν να διασώσουν τον πρωθυπουργό Αλέξη Τσίπρα από τις Μαλδίβες, όπου υποτίθεται ότι έκανε κρυφές διακοπές, σύμφωνα με «έγκυρες» πληροφορίες που διέρρευσε ο Γιώργος Τράγκας από τη συχνότητα των «Παραπολιτικών».
Με δύο λόγια, οι Αμερικανοί έδρασαν πιο γρήγορα σε ευρωπαϊκό έδαφος, αναγκάζοντας το Soma να ζητήσει την συνεργασία των δύο οργανισμών. Όμως το FactcheckEU εκφράζει επιφυλάξεις για τον βαθμό εμπλοκής που θα μπορούσε να έχει ένα «πολιτικό σώμα», όπως η Κομισιόν, που εξαρτάται άμεσα από τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις όσον αφορά την ανεξαρτησία που απαιτείται. Και έτσι προτιμούν να φτιάξουν τις δικές τους συμμαχίες, που θα συμφωνούν με τον κώδικα αρχών και μεθοδολογίας, παρά να εμπλακούν σε άλλο project. Άρα δεν συμφωνούν.
Και άρα η Ε.Ε. έμεινε στις ευρωεκλογές χωρίς κεντρικό συντονισμό fact checkers. Δεν είναι σίγουρο πόσο καλύτερα θα είχαν δουλέψει τα επιμέρους δίκτυα και πόσο πιο προστατευμένοι θα ήταν οι Ευρωπαίοι. Σιγά-σιγά, από έρευνες μαθαίνουμε την έκταση που πήραν τα fake news, αλλά θα χρειαστούμε λίγο καιρό ακόμα για να έχουμε ολοκληρωμένη εικόνα.
Μια από αυτές τις έρευνες ήταν εκείνη του The Computational Propaganda Project. Το συγκεκριμένο project εξέτασε την ποιότητα και την ποσότητα των πολιτικών ειδήσεων σε επτά ευρωπαϊκές γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, πολωνικά, ισπανικά και σουηδικά). Η έρευνα διεξήχθη από τις 5 έως τις 20 Απριλίου και συγκεντρώθηκαν 584.062 ειδήσεις σχετικά με τις ευρωεκλογές από 5.774 πηγές. Οι ερευνητές ξεχώρισαν τις πέντε πιο δημοφιλείς πηγές «junk news», όπως τα ονόμασαν, σε κάθε γλώσσα και μέτρησαν τη διάδραση με αυτές στο Facebook. Τέλος, έκαναν θεματική ανάλυση των 20 ειδήσεων που είχαν τη μεγαλύτερη διάδραση.
Στα κύρια ευρήματα της έρευνας περιλαμβάνονται και θετικά σημεία. Για παράδειγμα, τα «junk news» που κυκλοφόρησαν στο Twitter ήταν λιγότερα από το 4% των συνολικών ειδήσεων. Οι χρήστες μοιράστηκαν πολύ περισσότερες ειδήσεις από σοβαρά Μέσα Ενημέρωσης (34% κατά μέσο όρο) εκτός από την Πολωνία (μόλις 21%). Τα κακά νέα ήταν ότι στο Facebook, παρ’ όλο που επίσης η πλειονότητα διαμοιράστηκε περιεχόμενο από σοβαρά Μέσα Ενημέρωσης, φάνηκε ότι τα λιγότερα σε αριθμό «junk news» είχαν πολύ μεγαλύτερη διάδραση, ακόμα και από τις πιο σημαντικές ειδήσεις, προκαλώντας τέσσερις φορές περισσότερα shares, likes και σχόλια.
Οι πιο «πετυχημένες» από αυτές τις ειδήσεις αφορούσαν θέματα που άπτονταν του λαϊκισμού, δηλαδή μετανάστευση, ισλαμοφοβία κ.τ.ό., ενώ λίγα μόνο εξέφραζαν άμεσα ευρωσκεπτικισμό ή ανέφεραν ευρωπαίους ηγέτες ή κόμματα.
Τα ευρήματα είναι λίγο καλύτερα από εκείνα από προηγούμενων ερευνών. Το 2016 στην Πολωνία τεκμηρίωσαν ότι ευδοκιμούν ψεύτικοι λογαριασμοί οι οποίοι τρολάρουν συνεχώς ακτιβιστές από πολιτικά κόμματα. Το 2017, στη διάρκεια τον γερμανικών εκλογών, τεκμηρίωσαν ότι αυτοσχέδια «εναλλακτικά Μέσα» και ακροδεξιοί διέχυσαν ψευδείς πολιτικές ειδήσεις. Το 2017, στη διάρκεια των εκλογών στη Γαλλία, και το 2018 στη Σουηδία, οι ψευδείς ειδήσεις και η χειραγώγηση της κυκλοφορίας τους έπαιξαν σημαντικό ρόλο στον δημόσιο διάλογο για θέματα μετανάστευσης και ασφάλειας. Ίδιο σκηνικό, με στόχο να κλονιστεί η εμπιστοσύνη στους θεσμούς και να ενθαρρυνθεί η διαμάχη κατά τη διάρκεια του δημοψηφίσματος στην Καταλονία και της διαμαρτυρίας των Κίτρινων Γιλέκων στην Γαλλία.
Συνολικά, υπήρξε τάση διαμοιρασμού περιεχομένου από έγκυρες πηγές είτε σοβαρά Μέσα Ενημέρωσης είτε ομάδες/οργανώσεις πολιτών. Παρ’ όλα αυτά, οι χρήστες διέδρασαν περισσότερο με τα «σκουπίδια».
Ανάμεσα στα «σκουπίδια» τα μιμίδια (memes) έχουν την τιμητική τους: εύπεπτα, αστεία, εύκολα να μοιραστούν. Δεν είναι περίεργο, λοιπόν, που τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης γέμισαν από μιμίδια, πολλά από αυτά αρνητικά για κάποιους υποψήφιους (και όχι θετικά για κάποιους άλλους), αλλά πάλι εντελώς ψεύτικα. Όπως, για παράδειγμα, εκείνο που εικονογραφούσε τα υποτιθέμενα λεγόμενα του επικεφαλής του Δημοκρατικού Κόμματος, Νικόλα Ζινγκαρέτι, ότι εάν το κόμμα του κέρδιζε τις ευρωεκλογές θα ζητούσε από την Ευρώπη να περάσει μια «Οδηγία για ν’ ανοίξει όλα τα Ιταλικά λιμάνια και να υποδεχθούν 800.000 Λίβυους πρόσφυγες». Η υπόθεση προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση, με το Δημοκρατικό Κόμμα να ζητά από την αστυνομία να παρέμβει, τον Ιταλό υπουργό Εξωτερικών να διαψεύδει (ακόμα και για τους κυβερνώντες ακροδεξιούς, ο αριθμός των Λιβύων ήταν μη διαχωρίσιμος ως πληροφορία) και να θυμίζει ότι πέρσι ήρθαν 23.370 πρόσφυγες από την Λιβύη, πολύ λιγότεροι από άλλες χρονιές.
Ένα άλλο παράδειγμα είναι βίντεο με τον Γάλλο πρόεδρο Εμμανουέλ Μακρόν να γίνεται στόχος αυγών που του έριχναν πολίτες, το οποίο έγινε viral ξεκινώντας τον Απρίλιο από τη Γερμανία, συνεχίζοντας στην Ολλανδία και περνώντας τον Μάιο στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η κοινή παρατήρηση σε κάθε χώρα ήταν ότι τα Μέσα Ενημέρωσης δεν δείχνουν τι πραγματικά συνέβη. Και όντως δεν έδειχναν, γιατί παρ’ όλο που το συμβάν είναι αληθινό, χρονολογείται από το 2016, όταν ο κύριος Μακρόν ήταν ακόμα Υπουργός Οικονομικών και διαδηλωτές στο Παρίσι του έριξαν όντως αυγά, διαμαρτυρόμενοι για τη μεταρρύθμιση στον εργατικό νόμο.
Τέλος, μία από τις πιο ενδιαφέρουσες έρευνες ήταν εκείνη της Avaaz. Οι περισσότεροι από μας γνωρίζουν ίσως τους ακτιβιστές της Avaaz από την ηλεκτρονική πλατφόρμα συγκέντρωσης υπογραφών, ίσως μας έχει τύχει κιόλας να υπογράψουμε κάτι εκεί. Λιγότεροι είναι εκείνοι που γνωρίζουν ότι πρόκειται για ΜΚΟ με σημαντική δράση στην κλιματική αλλαγή, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τα δικαιώματα των ζώων, τη φτώχεια, τις παγκόσμιες συγκρούσεις. Λίγο πριν από τις ευρωπαϊκές εκλογές, η Avaaz διενήργησε μεγάλη έρευνα για τα δίκτυα παραπληροφόρησης στο Facebook.
Τα ευρήματά της είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικά: τεκμηριώνουν ότι, παρά τις όποιες προσπάθειες του Facebook, η ακροδεξιά και οι ευρωσκεπτικιστές εργαλειοποιούν τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης για να διασπείρουν ψευδείς πληροφορίες και ρητορική μίσους. Η Avaaz έστειλε την έρευνά της στο Facebook το οποίο, λίγο πριν οι πολίτες προσέλθουν στις κάλπες, άρχισε να κλείνει κάποιες από τις σελίδες ή ομάδες αυτές.
Τα ευρήματα της Avaaz έδειξαν ότι:
- Ο αριθμός των σελίδων/ομάδων αυτού του είδους ξεπερνούσε τις 500, οι οποίες συγκέντρωναν συνολικά 32 εκατ. ακολούθους και παρήγαγαν πάνω από 67 εκατ. «διαδράσεις» (σχόλια, likes, κοινοποιήσεις) τους τελευταίους τρεις μήνες.
- Από αυτές, το Facebook κατέβασε αμέσως 77 και συνεχίζει. Οι σελίδες που κατέβηκαν είχαν συνολικά περίπου τρεις φορές περισσότερους ακολούθους (5,9 εκατομμύρια) από τις επίσημες σελίδες των ευρωπαϊκών ακροδεξιών ή ευρωσκεπτικιστικών κομμάτων (Λέγκα, AfD, VOX, Brexit Party, Εθνικός Συναγερμός και PiS).
- Το περιεχόμενο των σελίδων/ομάδων που κατέβασε το Facebook είχε μισό δισεκ. προβολές τους τελευταίους τρεις μήνες. Αυτό σημαίνει ότι, κατά μέσο όρο, τα δίκτυα αυτά παρήγαγαν περιεχόμενο που είχε 6 εκατ. προβολές την ημέρα.
Το συμπέρασμα είναι ότι εκατομμύρια Ευρωπαίοι εκτέθηκαν σε ψέματα, προσπάθεια χειραγώγησης και ρητορική μίσους και το χειρότερο απ’ όλα είναι ότι η πλειονότητά τους δεν πρόκειται καν να το μάθει ποτέ.
Η λύση που προτείνουν οι ερευνητές του Avaaz είναι η πιο ριζοσπαστική που έχει προταθεί μέχρι στιγμής. Όχι μόνο να υπάρχει σήμανση ότι πιθανόν να πρόκειται για παραπλανητικό περιεχόμενο, αλλά το Facebook να δείχνει και το σωστό. Να βάζει δηλαδή ένα άρθρο που να δίνει την σωστή είδηση. Η πρωτοβουλία ονομάζεται «Correct the Record» και προϋποθέτει συνεργασία με δίκτυα fact checkers. Τα οποία, για να κλείσουμε ακριβώς όπως ξεκινήσαμε, κάνουν αρκετά καλή δουλειά μεμονωμένα, αλλά σε επίπεδο Ευρώπης αδυνατούν να οργανωθούν. Και πιθανώς όχι τυχαία.