Cypherpunks. Η ελευθερία και το μέλλον του διαδικτύου, Julian Assange, Μετάφραση: Κωνσταντίνος Κολιόπουλος, Εκδόσεις Ποιότητα, 2013
WikiLeaks: News in the Networked Εra, Charlie Beckett & James Ball, Polity, 2012
Του Αθανάσιου Ν. Σαμαρά*
Διαβάζω και ξαναδιαβάζω τα δυο κείμενα που αφορούν αυτή τη βιβλιοκρισία. Κάθε νέα ανάγνωση, μια κατάδυση στο περιεχόμενο. Σταδιακά το περιεχόμενο χάνεται και απομένουν οι αφηγηματικές δομές και η ιστορική προοπτική: τι σημαίνουν τα δυο βιβλία και τι ανάγκες εξυπηρετούν;
Αυτό που τα συνδέει δεν είναι μόνο το κοινό αντικείμενο, τα WikiLeaks, αλλά και μια θεωρία η οποία κατ’ ουσίαν διέπει και τα δυο βιβλία: η τεχνολογική αιτιοκρατία. Κάθε Μέσο Επικοινωνίας δεν είναι μόνο μια εφαρμοσμένη τεχνολογία για τη μετάδοση συγκεκριμένου συμβολικού περιεχομένου ή για τη συνένωση των συμμετεχόντων σε κάποια συναλλαγή, αλλά εμπεριέχει μια νέα σειρά κοινωνικών σχέσεων που καθορίζονται από τις ιδιότητες της νέας τεχνολογίας.
Στον πυρήνα της τεχνολογικής αιτιοκρατίας βρίσκεται η θέση ότι η κινητήρια δύναμη στην Ιστορία είναι οι τεχνολογικές μεταβολές οι οποίες, επαναδιαμορφώνοντας το επικοινωνιακό σύστημα, επιδρούν καθοριστικά στις σχέσεις εξουσίας.
Το περιεχόμενο και των δυο βιβλίων, από διαφορετική σκοπιά το καθένα, παρέχει το πρωτογενές υλικό για να ελεγχθεί η θεωρία της τεχνολογικής αιτιοκρατίας κατά τη φάση της διαδικασίας μετάβασης από τη μαζική (επι)κοινωνία στη δικτυακή (επι)κοινωνία. Τα WikiLeaks αποτέλεσαν μια από τις βασικές προκλήσεις που έθεσε η λογική του δικτυωμένου ατομικισμού στην αδιαφάνεια των κάθετων ιεραρχικών, γραφειοκρατικών, πολιτικών κι επικοινωνιακών δομών που μας κληροδότησε η μαζική κοινωνία.
Επιβεβαιώνεται στα δυο βιβλία ότι η ιστορική εξέλιξη των Μέσων Επικοινωνίας διέπεται από τις ίδιες αφηγηματικές δομές που προσαρμόζονται στην πραγματικότητα τής εκάστοτε νέας τεχνολογίας. Τα ίδια ερωτήματα τίθενται ξανά και ξανά σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους: αποτελούν η νέα επικοινωνιακή τεχνολογία, τα νέα Μέσα που δημιουργεί και οι νέες χρήσεις που συνεπάγεται, παράγοντες κοινωνικής αλλαγής ή εργαλεία της εξουσίας;
Το καινούριο προσλαμβάνεται σε όρους θετικών προσδοκιών ή σε όρους φόβου; Και σε ποιο βαθμό οι προσδοκίες του ενός τροφοδοτούν το φόβο του άλλου; Σε ποιο σημείο οι παραστάσεις ισχύος του νέου Μέσου κινητοποιούν τους μηχανισμούς ελέγχου και καταστολής;
Συχνά, τεχνοφιλικές προσδοκίες και αφηγήματα τροφοδοτούν τεχνοφοβικές πραγματικότητες. Το είδαμε και σε προηγούμενες τεχνολογίες, το ξαναβλέπουμε και τώρα.
Η εξουσία προσαρμόζεται στις νέες προκλήσεις, μετατρέποντας τα εργαλεία αμφισβήτησης σε εργαλεία ελέγχου. Αυτό ακριβώς αφηγείται το βιβλίο του Assange: πώς οι «τεχνολογίες που απελευθερώνουν» μετατρέπονται σε μια «μεταμοντέρνα δυστοπία επιτήρησης».
Τα WikiLeaks, ως φαινόμενο, με το να ενισχύουν τη διαφάνεια στις διακρατικές σχέσεις, αποτελούν αντι-ηγεμονική δράση όπως προσφυώς αναφέρει ο καθηγητής Παναγιώτης Ήφαιστος στην κριτική του.
Ωστόσο ο Assange, ο οποίος και προσωποποιεί το φαινόμενο, στο βιβλίο του δεν παρέχει ένα κλασικό τεχνοφιλικό αφήγημα, μια ουτοπία από αυτές που μας έχουν συνηθίσει οι «προφήτες» του νέου. Το αντίθετο, ο Assange, εγκλωβισμένος στην πρεσβεία του Εκουαδόρ στο Λονδίνο και βιώνοντας την πλήρη πίεση μιας διαπλανητικής εξουσίας που χρησιμοποιεί κάθε μέσο για να αντιδράσει στο πλήγμα που θεωρεί ότι δέχτηκε, περιγράφει μια ελλοχεύουσα δυστοπία, και αυτή η περιγραφή λειτουργεί ως προειδοποίηση και ταυτόχρονα ως κάλεσμα σε κινητοποίηση.
Και ως προειδοποίηση το βιβλίο αυτό είναι εξαιρετικά αποτελεσματικό. Όποιος το διαβάσει, δεν θα ξαναδεί τα Κοινωνικά Δίκτυα με το ίδιο βλέμμα. Είναι το ταρακούνημα που ξυπνάει όσους από εμάς, απορροφημένοι από τον εαυτό μας και ακκιζόμενοι με τους ταυτοτικούς αντικατοπρισμούς μας στα Κοινωνικά Δίκτυα και με την ψευδαίσθηση της συγκρότησης νέων συλλογικοτήτων, ακούσια συνεισφέρουμε στο φακέλωμά μας.
Το βιβλίο είναι γραμμένο με τη μορφή διαλόγου τού Assange με τρεις κορυφαίους σε ζητήματα ασφάλειας του διαδικτύου και χάκινγκ. Η συζήτηση δίνει στο κείμενο ζωντάνια, ωστόσο δεν υπάρχει η διαλεκτική που παράγει η σύγκρουση με μια εκ διαμέτρου αντίθετη θέση, ενώ απουσιάζει ο υπομνηματισμός που θα αναμένετο από ένα συμβατικό κείμενο.
Το βιβλίο των Beckett και Ball είναι το πρώτο που εξετάζει τα WikiLeaks σε σχέση με τις συνεχόμενες μεταβολές της δημοσιογραφίας. Θέτει μια σειρά από κρίσιμα ερωτήματα: αποτελούν τα Wikileaks μορφή δημοσιογραφίας; Ποιο είναι το αντίκτυπο των αποκαλύψεών τους; Τι επίδραση θα έχουν στην εξέλιξη του διαδικτύου;
Και αυτό το βιβλίο αφορά την τεχνολογική αιτιοκρατία. Η δημοσιογραφία ως επάγγελμα αναπτύχθηκε εντός ιεραρχικά δομημένων γραφειοκρατικών δομών, που στόχο είχαν την κανονικοποίηση του τυχαίου και τη συστηματική μετατροπή της πρώτης ύλης σε προϊόν, δηλαδή της πραγματικότητας σε είδηση.
Οι συνεχόμενες τεχνολογικές εξελίξεις την τελευταία εικοσαετία συνεχώς υπονομεύουν αυτό το μοντέλο. Αυτό θα πρότεινα στον αναγνώστη ως ερμηνευτικό κλειδί για το βιβλίο των Beckett και Ball: ποιες προκλήσεις θέτει ο δικτυωμένος ατομικισμός στον παραδοσιακό μηχανισμό κατασκευής των ειδήσεων; Ποια πρόκληση συνιστά ο πολίτης-δημοσιογράφος για τον επαγγελματία δημοσιογράφο; Ποια θα είναι η τελική μορφή της δημοσιογραφίας στη δικτυακή κοινωνία;
* Ο Αθανάσιος Ν. Σαµαράς είναι λέκτορας Διεθνούς και Πολιτικής Επικοινωνίας στο τµήµα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστηµίου Πειραιώς.