της Δάφνης Σκαλιώνη
Όταν τον 18ο αιώνα εξήλθαν από τα νοσοκομεία, που θεωρούνταν μέχρι τότε χώροι για μελλοθάνατους, οι πρώτοι θεραπευμένοι ασθενείς, οι ιατροί άρχισαν σταδιακά να αντικαθιστούν τον ρόλο του ιερέα ως σοφού και ενάρετου στη συνείδηση των ανθρώπων, απολαμβάνοντας και ανάλογη εξουσία. Οι νέοι αυτοί σοφοί – λευκοί άνδρες επιστήμονες – έγιναν φορείς ενός ηθικού κύρους, που άρχισε να αμφισβητείται μόλις στη δεκαετία του ’60, με την άνοδο του φεμινιστικού λόγου.
Η ιατρική αυθεντία βρέθηκε στο στόχαστρο ακτιβιστικών οργανώσεων κατά της εμπορευματοποίησης της υγείας και της υπερ-ιατρικοποίησης (Illich, 1976). Οι νέες τεχνολογίες και η αυξανόμενη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από ολοένα και μεγαλύτερες μερίδες του πληθυσμού έδωσαν νέα δυναμική σε αυτήν την αμφισβήτηση.
Αναγνωρίζοντας ότι η γνώση είναι δύναμη, οι πολίτες – ιδίως οι γυναίκες / μητέρες – θέλουν να συμμετέχουν στη διαδικασία λήψης αποφάσεων για την υγεία τους, το σώμα τους και την ανατροφή των παιδιών τους και να μην τις αφήσουν εξολοκλήρου στα χέρια των «ειδικών». Σχηματίζουν λοιπόν διαδικτυακές κοινότητες στις οποίες ανταλλάσσουν απόψεις, εμπειρίες και συμβουλές.
Οι μητέρες μέσα από αυτή τη συμμετοχή καλύπτουν μία σειρά πρακτικών, συναισθηματικών και ψυχολογικών αναγκών τους, αναζητούν πρόσβαση στην πηγή της γνώσης και προσπαθούν να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις του προτύπου της εντατικής μητρότητας (Hays, 1998), που καθοδηγεί ως επί το πλείστον τη νέα τους ταυτότητα. Οι κοινότητες αυτές έχουν και ευρύτερη κοινωνική σημασία, καθώς συχνά συνηγορούν υπέρ της αλλαγής των κυρίαρχων τάσεων, που συμμορφώνονται με τις σχετικές συστάσεις των ιατρών.
Τα μέλη αυτών των ομάδων εμπιστεύονται τόσο την εμπειρία των άλλων μαμάδων, όσο και τις επιστημονικές πηγές που παρατίθενται σε αυτές τις διαδικτυακές κοινότητες, προς στήριξη των επιχειρημάτων τους. Η επίκληση στην Αυθεντία της ιατρικής επιστήμης – και όχι των ιατρών – αμφισβητώντας παράλληλα την κοινωνική, πολιτιστική και οικονομική της κυριαρχία, είναι μία κοινή πρακτική των Κoινωνικών Κινημάτων για την Υγεία (Brown & Zavestoski, 2004).
Σε ορισμένες περιπτώσεις βέβαια, η επίκληση γίνεται σε μια αυθεντία, φορέας της οποίας παρουσιάζεται κάποιος επιστήμονας που αμφισβητεί την επικρατούσα ιατρική επιστήμη. Στο πλαίσιο αυτό εξάλλου εντάσσεται και η δημιουργία του διαβόητου κινήματος κατά των εμβολίων (Bello-Orgaz et al., 2017, Scott, 2015, Venkatraman et al., 2015).
Η αθρόα συμμετοχή των νέων μαμάδων και η συχνότητα με την οποία στρέφονται στις ομάδες όχι μόνο για στήριξη, αλλά και για συμβουλές και καθοδήγηση, καθώς επίσης το παρατηρούμενο φαινόμενο της απαξίωσης των γνώσεων των παιδιάτρων, δημιούργησε την ανάγκη εις βάθους διερεύνησης του θέματος. Στόχος της έρευνας, η ανάδειξη του τρόπου με τον οποίον οι διαδικτυακές κοινότητες μπορούν να λειτουργούν ως αντιστάθμισμα απέναντι στην επίσημη ιατρική αυθεντία (Paterson, 2000) και ως περιβάλλον στο οποίο μπορούν να αναδυθούν νέες μορφές αυθεντίας (Barker, 2008).
Η Ομάδα Υποστήριξης Μητρικού Θηλασμού και Μητρότητας ως case study
Με βάση την παραδοχή ότι οι γνώσεις και προτροπές των ιατρών σχετικά με τον θηλασμό δύνανται να αποτελέσουν παράδειγμα Ιατρικής Αυθεντίας, η έρευνα επικεντρώνεται στην ομάδα «Αττική: Ομάδα Υποστήριξης Μητρικού Θηλασμού και Μητρότητας», η οποία κατά την περίοδο εκπόνησης της έρευνας μετονομάστηκε σε «Αττική: Εθελοντική Ομάδα Υποστήριξης Θηλασμού». Βασικό κριτήριο της επιλογής ήταν ο μεγάλος και ολοένα αυξανόμενος αριθμός των μελών της, σε συνδυασμό με τη συχνότητα της συμμετοχής τους στην ομάδα.
Πρόκειται για μία μελέτη περίπτωσης (case study), η οποία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ειδικότερα μελέτη κοινότητας, με στοιχεία διαδικτυακής εθνογραφίας. Χρησιμοποιήθηκε μεικτή μεθοδολογία με συνδυασμό ερωτηματολογίων και συμμετοχικής παρατήρησης, που πραγματοποιήθηκε σε μία περίοδο 18 μηνών (Σεπτέμβριος 2016-Μάρτιος 2018). Ελήφθησαν συμπληρωμένα ερωτηματολόγια από 1.133 μέλη της ομάδας και 12 διαχειριστές και ακολούθησε στατιστική επεξεργασία των δεδομένων μέσω SPSS.
Πέρα από την ανάδυση των διαδικτυακών κοινοτήτων ως έτερου πόλου Αυθεντίας έναντι της ιατρικής, εξετάστηκαν οι χρήσεις και ικανοποιήσεις των μελών και των διαχειριστών της ομάδας, αλλά και η έκταση του φαινομένου της κοινωνικής επιρροής που ασκούν ορισμένα άτομα μέσα στην ομάδα στα υπόλοιπα μέλη.
Θεωρητικό Πλαίσιο
Καθότι η έρευνα άπτεται πολλών θεωρητικών πεδίων, η σχετική βιβλιογραφία είναι εκτενέστατη.
Έννοιες Κλειδιά (Key Concepts)
Το προφίλ των συμμετεχόντων στην έρευνα
Η πλειοψηφία των συμμετεχόντων στην έρευνα είναι θηλάζουσες μητέρες ενός παιδιού, ηλικίας 26 έως 35 ετών, υψηλού μορφωτικού επιπέδου και κάτοικοι Αττικής.
Αντίστοιχα, οι διαχειρίστριες της υπό μελέτη διαδικτυακής ομάδας είναι ως επί το πλείστον εργαζόμενες μητέρες ενός παιδιού, ηλικίας 36 έως 45 ετών, κάτοικοι Αττικής, με υψηλό μορφωτικό επίπεδο – το 25% δηλώνουν κάτοχοι μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών. Οι περισσότερες θήλασαν τα παιδιά τους περισσότερο από 3 χρόνια. Αξιοσημείωτο είναι ότι στο σύνολό τους δηλώνουν σπουδές και επάγγελμα μη σχετικό με το αντικείμενο της ομάδας.
Απαξίωση των ιατρών και όχι της Ιατρικής Αυθεντίας
Κεντρικό συμπέρασμα της έρευνάς μας αποτελεί η διαπίστωση ότι πράγματι υφίσταται μία απαξίωση του ιατρού και γενικότερα των επαγγελματιών υγείας, τουλάχιστον όσον αφορά στην αυθεντία τους σε σχέση με τα θέματα που άπτονται του θηλασμού. Ωστόσο η απαξίωση αυτή δεν αντικατοπτρίζει ανάλογη απαξίωση της Ιατρικής Αυθεντίας. Αντιθέτως, αναδεικνύεται η σημασία της εγκυρότητας της πληροφορίας, που αντλεί την νομιμοποίησή της από την επιστημονική της προέλευση. Τίθεται λοιπόν η ανάγκη διαχωρισμού της Ιατρικής Αυθεντίας από την αυθεντία των ιατρών, καθώς καταγράφεται η αίσθηση ανεπαρκούς ενημέρωσης των επαγγελματιών υγείας, πάντα σε σχέση με τον θηλασμό.
Άλλωστε η υπό μελέτη ομάδα προκαλεί την υφιστάμενη ιατρική / επιστημονική πρακτική και γνώση, ενώ παράλληλα κεφαλαιοποιεί την θετική αυθεντία της ιατρικής επιστήμης (Brown and Zavestoski, 2004: 682), υιοθετώντας οδηγίες αναγνωρισμένων φορέων της επιστημονικής κοινότητας (τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, την Αμερικανική Ακαδημία Παιδιατρικής και στην Ελλάδα την Αλκυόνη και το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού).
Κοινά μητρότητας στο διαδίκτυο
Η ανάγκη για επιβεβαίωση της λαμβανόμενης από τον γιατρό πληροφορίας ερμηνεύεται ως έλλειψη της απόλυτης εμπιστοσύνης που αποδιδόταν στο πλαίσιο του παλιού μοντέλου του αλάνθαστου πατέρα-ιατρού (Burt, 1988). Στην πλειονότητα των περιπτώσεων προκρίνεται η κοινή σωματοποιημένη αυθεντία των μαμάδων που θηλάζουν – μια ειδική αίσθηση Αυθεντίας, αυτής που βασίζεται στην εμπειρία (Johnson 2015: 240).
Αυτή η εμπειρία φιλοξενείται στις «μαμαδο-ομάδες» του Facebook, που αντανακλούν την προσπάθεια των γυναικών να αναπαράγουν το πρότυπο του γυναικείου δικτύου πληροφοριών που είχε στηρίξει τις προγόνους τους στο παρελθόν. Ωστόσο η αξιολόγηση των συμμετεχόντων στην έρευνά μας για την πλειοψηφία των ομάδων αυτών στην Ελλάδα δεν είναι ιδιαίτερα θετική. Αντίθετα, η Ομάδα Υποστήριξης Μητρικού Θηλασμού Αττικής προβάλλεται ως όαση σοβαρότητας, σωστής ενημέρωσης, οργάνωσης και υποστήριξης.
Η επιλογή μελέτης της συγκεκριμένης κοινότητας συνέβαλε στο να φωτιστούν οι αγωνίες που αντιμετωπίζουν οι μητέρες στην Ελλάδα, στην προσπάθειά τους να ανταπεξέλθουν στο κοινωνικά επιβεβλημένο πρότυπο της «εντατικής μητρότητας», αλλά και του «ενημερωμένου ασθενή», που εμπεριέχουν την ανάγκη για ανάληψη προσωπικής ευθύνης σε μία «κοινωνία ρίσκου».
Οι γυναίκες βασίζουν τις προσδοκίες τους σε διάφορους μύθους για τη μητρότητα και είναι τελικά απροετοίμαστες για την πραγματικότητα όταν γίνονται μητέρες (Choi et al., 2005), με αποτέλεσμα να αισθάνονται ανεπαρκείς (Almond, 2011) και να οδηγούνται συχνά σε κατάθλιψη.
Το αίσθημα του ανήκειν σε μία κοινότητα, στην οποία και άλλες γυναίκες βιώνουν τη μητρότητα με τον ίδιο –όχι εξιδανικευμένο – τρόπο, τους δίνει δύναμη και κουράγιο και εύλογα κατέχει σημαίνουσα θέση στην ιεράρχηση των Χρήσεων και Ικανοποιήσεων των μελών της ομάδας. Άλλες Χρήσεις και Ικανοποιήσεις που προέκυψαν από την έρευνα είναι η ενημέρωση για θέματα θηλασμού, η επίλυση αποριών, οι πρακτικές συμβουλές, η επικοινωνία με άλλες μητέρες που μπορούν να τις καταλάβουν, η επιθυμία να βοηθούν άλλες μητέρες που αντιμετωπίζουν προβλήματα ή έχουν απορίες, η συναισθηματική / ψυχολογική υποστήριξη και η καταπολέμηση της μοναξιάς.
Αναδεικνύεται εξάλλου η υιοθέτηση από τις μητέρες ενός ερευνητικού προσανατολισμού, με τάση συνδυασμού συμβουλών κατά περίπτωση από διαφορετικές πηγές, προτάσσοντας το ένστικτο και την ατομική κρίση. Στην προσπάθεια για μείωση της αμφιβολίας και της διακινδύνευσης, οι μητέρες κινούνται διαρκώς μεταξύ της επιθυμίας να βασιστούν στη θεμελιωμένη ιατρική αυθεντία και της λήψης προσωπικής δράσης (Song et al, 2012: 792). Το διαδίκτυο ενισχύει αυτήν την τάση, μέσω του πλουραλισμού της διαθέσιμης πληροφορίας, με αποτέλεσμα οι συμβουλές των επαγγελματιών υγείας να είναι για πολλούς γονείς, όπως σημειώνει ο Offit (2008: 205), μία ακόμα άποψη στον ωκεανό των απόψεων που προσφέρονται στο διαδίκτυο.
Πάντως οι συμβουλές συγγενών και φίλων δεν επηρεάζουν καθόλου τα μέλη της ομάδας στη διαμόρφωση της άποψής τους σε σχέση με το θηλασμό και τη βρεφική διατροφή. Εξάλλου ακριβώς η έλλειψη υποστηρικτικού περιβάλλοντος είναι αυτή που ωθεί τις νέες μητέρες στη στρατηγική αναζήτηση συμμάχων, που δεν είναι μόνο επαγγελματίες υγείας, αλλά και «εμπειρικοί ειδικοί» (experiential experts), άνθρωποι με εμπειρία θηλασμού (Heisler, 2008).
Εμπιστοσύνη στην αυθεντία των «εμπειρικών ειδικών»
Παρόλο που οι μελετητές συμβουλεύουν τους πολίτες να ελέγχουν την αξιοπιστία ενός υποτιθέμενου ειδικού αναζητώντας στοιχεία μεταξύ άλλων για την εκπαίδευση, την εμπειρία και τα διαπιστευτήριά του (Goodwin, 2011: 289), φαίνεται πως οι πολίτες αναγνωρίζουν και εμπιστεύονται την αυθεντία των «εμπειρογνωμόνων με βάση την εμπειρία» (experiential experts, βλ. Collins & Evans, 2002). Σε αυτήν ανήκουν και οι διαχειριστές της υπό μελέτη ομάδας, οι οποίοι δηλώνουν σπουδές και επάγγελμα μη σχετικό με τον θηλασμό, γεγονός που αγνοεί η πλειοψηφία των μελών, που όμως τους εμπιστεύεται απόλυτα.
Με βάση την ιδιαίτερα υψηλή προσλαμβανόμενη αυθεντία των διαχειριστών, σε συνδυασμό με το μεγάλο μέγεθος της ομάδας, που ενισχύει το βαθμό αξιοπιστίας της, συμπεραίνουμε ότι ο βαθμός δεκτικότητας της επιρροής (influenceability, βλ. Vande Kerckhove et al., 2016) της πλειοψηφίας των μελών από τις διαχειρίστριες είναι μεγάλος.
Κατά συνέπεια, όπως προκύπτει από τα αποτελέσματα της έρευνάς μας, δεν είναι αμελητέος ο ρόλος της υπό μελέτη ομάδας στη διαμόρφωση της μάλλον αρνητικής εικόνας που έχουν τα μέλη της για την κατάρτιση των ιατρών σχετικά με τον θηλασμό, αλλά και – σε μικρότερο βαθμό – την εισαγωγή στερεών τροφών στη βρεφική διατροφή. Σημαντικός φαίνεται να είναι ο ρόλος της ομάδας και στη διαμόρφωση της σχετικής άποψης των μελών της προς την κατεύθυνση του μακροχρόνιου θηλασμού, ένα ζήτημα που αποτελεί συχνά αιτία διένεξης των μελών με τους ιατρούς τους.
Άλλωστε, τα συνεκτικά κοινωνικά δίκτυα αυξάνουν την ισχύ της στάσης των μελών τους, με το να μειώνουν την αμφιταλάντευση και την αμφιβολία (Visser & Mirabile, 2004), ενώ οι ομάδες έχουν μεγαλύτερη σιγουριά από τα άτομα, η σιγουριά των οποίων αυξάνεται με τη συζήτηση στην ομάδα (Sniezek, 1992). Μέσα στη «φούσκα φίλτρου» (filter bubble, βλ. Pariser 2011) της υπό μελέτη ομάδας, φαίνεται πως προωθείται η κοινωνικά αποδεκτή μητρότητα της νέας χιλιετίας, που ενσαρκώνεται στην ιδεολογία της «εντατικής μητρότητας» (Hays, 1998) και τοποθετεί τις ανάγκες του παιδιού πάνω από τις αντοχές της μητέρας.
Μητρικός Θηλασμός στην Ελλάδα
Αν και ο θηλασμός παρουσιάζεται ως η επιτομή της «ολικής μητρότητας» σε μία νεοφιλελεύθερη κουλτούρα ρίσκου (Wolf, 2010: 17) η ελληνική κοινωνία εμφανίζεται ως καθόλου υποστηρικτική στον θηλασμό. Δεν είναι τυχαίο ότι οι Ηλιάδη & Παλάσκα (2009) χαρακτηρίζουν τα χαμηλά ποσοστά θηλασμού στην Ελλάδα σύμπτωμα «κοινωνικής παθολογίας».
Η υπό μελέτη ομάδα αναδύθηκε ως απάντηση σε αυτό ακριβώς το φαινόμενο. Τόσο οι διαχειριστές όσο και τα μέλη της τονίζουν ότι καλύπτει ένα σημαντικό κενό σωστής ενημέρωσης, ενώ εκφράζουν την πεποίθησή τους ότι έχει συμβάλλει στην αλλαγή της στάσης απέναντι στο θηλασμό στην Ελλάδα.
Σύμφωνα με τα συγκριτικά στοιχεία που παρουσιάζονται στην Εθνική Μελέτη εκτίμησης της συχνότητας και των προσδιοριστικών παραγόντων του Μητρικού Θηλασμού στην Ελλάδα του 2017, τα ποσοστά μητρικού θηλασμού βρέθηκαν υψηλότερα από τα αντίστοιχα του 2007 σε όλη τη διάρκεια του πρώτου εξαμήνου καταλήγοντας σε διπλάσιο ποσοστό στον 6ο μήνα (45% έναντι 22%).
Γράφημα: Μητρικός θηλασμός κατά ηλικία σε συμπληρωμένους μήνες στις Εθνικές Μελέτες συχνότητας και προσδιοριστικών παραγόντων θηλασμού 2017 και 2007 (Πηγή : Ηλιοδρομίτη Ζ. κ.α., «Εθνική Μελέτη εκτίμησης της συχνότητας και των προσδιοριστικών παραγόντων του Μητρικού Θηλασμού στην Ελλάδα». Αθήνα: Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, 2018.)
Αντί συμπεράσματος
Η διεξαγωγή στο μέλλον συγκριτικών ερευνών ευρύτερης κλίμακας και ποιοτικών εις βάθος μελετών, θα εμπλούτιζε περαιτέρω την επιστημονική γνώση επί των ζητημάτων που πραγματεύεται η μελέτη μας. Στο μεταξύ, ίσως θα έπρεπε να ανοίξει η συζήτηση εντός της επιστημονικής κοινότητας για τους λόγους που ωθούν τους πολίτες να προκρίνουν την αυθεντία που βασίζεται στην εμπειρία έναντι αυτής των ιατρών.
Η Δάφνη Σκαλιώνη είναι δημοσιογράφος και το άρθρο αυτό αποτελεί συνοπτική ψηφιοποιημένη παρουσίαση της μεταπτυχιακής διατριβής της στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών (ΜΠΣ) Επικοινωνία και Νέα Δημοσιογραφία
