Του Κώστα Βενιζέλου*
Eνα νέο σκηνικό διαμορφώνεται στην Κύπρο μετά την κατάρρευση της Πενταμερούς Διάσκεψης για το Κυπριακό στο Κραν Μοντάνα τον περασμένο Ιούνιο-Ιούλιο. Ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών Αντόνιο Γκουτέρες έχει κηρύξει περίοδο «περισυλλογής», υποδεικνύοντας με νόημα πως οι κινήσεις για επανέναρξη των διαπραγματεύσεων θα πρέπει να προέλθουν από τα εμπλεκόμενα μέρη. Κοντολογίς, ο Διεθνής Οργανισμός δεν θα προβεί σε οποιαδήποτε κίνηση ούτε θα αναπτύξει νέα πρωτοβουλία, αναμένοντας τις πλευρές να κάνουν το πρώτο βήμα. Πώς διαμορφώνεται, όμως, η μετά την Πενταμερή Διάσκεψη περίοδος; Ποια τα νέα δεδομένα;
Πρώτο, την κατάρρευση της Πενταμερούς Διάσκεψης στο Κραν Μοντάνα της Ελβετίας ακολούθησαν συμπτωματικά οι έρευνες της γαλλικής ΤΟΤΑΛ στο τεμάχιο 11 της κυπριακής ΑΟΖ. Η Τουρκία, παρά τις απειλές και την αποστολή πολεμικής φρεγάτας και του ερευνητικού «Μπαρμπαρός» στην περιοχή, απέφυγε την κλιμάκωση των αντιδράσεών της. Θέμα πρόκλησης θερμού επεισοδίου, χωρίς τίποτε να αποκλείεται, φαίνεται σήμερα απομακρυσμένο.
Τόσο η Γαλλία – που έστειλε στη Λευκωσία την Υπουργό Άμυνας, αλλά και δυο φρεγάτες να πλέουν κοντά στην Κύπρο – όσο και οι ΗΠΑ (λόγω ExxonMobil προφανώς), με διάφορες κινήσεις, περιόρισαν τις αντιδράσεις της Τουρκίας. Μέχρι τον ερχόμενο Μάρτιο αναμένεται να υπάρξουν ακόμη δύο γεωτρήσεις σε τεμάχια της ΑΟΖ της Κύπρου.
Συνεπώς, το ενεργειακό πρόγραμμα της Κυπριακής Δημοκρατίας προχωρεί κανονικά, ανεξαρτήτως των τουρκικών αντιδράσεων. Σημειώνεται προς ενίσχυση των πιο πάνω και η άφιξη στην Κύπρο του Υπουργού Άμυνας της Ιταλίας, χώρας η οποία επίσης εμπλέκεται στις έρευνες διά της ΕΝΙ.
Δεύτερο, στην Πενταμερή οι προσπάθειες προσέκρουσαν στην τουρκική επιμονή για διατήρηση των εγγυήσεων και την εσαεί παρουσία στρατευμάτων και μετά την επίτευξη συμφωνίας στο νησί. Αυτή η στάση οδήγησε σε αδιέξοδο τη διαπραγμάτευση. Από τη συζήτηση, όμως, έστω και εάν δεν υπήρξε αποτέλεσμα, προέκυψαν νέα δεδομένα. Ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών Αντόνιο Γκουτέρες κατέθεσε πλαίσιο, το οποίο θα αποτελέσει τη βάση για μελλοντικές διαπραγματεύσεις. Το έγγραφο του Γ.Γ. περιλαμβάνει τα εξής:
-
Ασφάλεια/Εγγυήσεις
Πρέπει να αναγνωριστεί ότι το επιθυμητό είναι ένα νέο καθεστώς ασφάλειας και όχι συνέχιση του παλαιού. Θέλουμε τον τερματισμό του μονομερούς επεμβατικού δικαιώματος και της Συνθήκης Εγγυήσεων. Αυτά πρέπει να αντικατασταθούν από ένα ολοκληρωμένο σύστημα διασφαλίσεων, με το οποίο όλοι οι Κύπριοι και από τις δύο κοινότητες θα νιώθουν ασφαλείς. Χρειάζεται ένας εύρωστος μηχανισμός εφαρμογής και παρακολούθησης που θα περιλαμβάνει εξωγενή στοιχεία (διεθνές τμήμα: ΗΕ, πολυεθνική δύναμη και φιλικές χώρες). Οι εγγυήτριες δεν μπορούν και να εφαρμόζουν και να ελέγχουν τους εαυτούς τους.
-
Στρατεύματα
Θα πρέπει να υπάρξει ραγδαία μείωση από την πρώτη μέρα και κατόπιν μείωση σε αριθμούς που θα συνάδουν με εκείνους της παλαιάς Συνθήκης Συμμαχίας (το χρονοδιάγραμμα και ο μηχανισμός επιβεβαίωσης μένει να συμφωνηθούν). Το θέμα της ρήτρας αναθεώρησης ή καταληκτικής ρήτρας θα πρέπει να συζητηθεί σε ανώτατο επίπεδο. Πρέπει να συζητηθούν επίσης οι όροι εντολής, οι στόχοι, οι υποχρεώσεις κ.λπ.
-
Εδαφικό
Η Τ/κ πλευρά πρέπει να προσαρμόσει τον χάρτη της κατά τρόπο που να ανταποκρίνεται στις ανησυχίες της Ε/κ πλευράς σε σχέση με συγκεκριμένες περιοχές, κυρίως σε ό,τι αφορά τη Μόρφου.
Τα υπόλοιπα τρία σημεία αναφέρονται στα αιτήματα και τις αξιώσεις της Τ/κ πλευράς, τα οποία προβάλλονται με τρόπο που ακόμη προκαλεί αντιπαραθέσεις στο εσωτερικό πολιτικό σκηνικό.
-
Περιουσιακό
Υπάρχουν δύο περιπτώσεις. Για τις περιοχές υπό εδαφική αναπροσαρμογή, θα πρέπει να εδραιωθεί ένα καθεστώς που θα προβλέπει ευνοϊκή μεταχείριση του ιδιοκτήτη, όχι όμως κατά 100%. Για τις περιοχές που δεν θα τύχουν αναπροσαρμογής, πρέπει να εδραιωθεί καθεστώς που θα προβλέπει ευνοϊκή μεταχείριση του χρήστη, όχι όμως κατά 100%. Συγκεκριμένα εργαλεία πρέπει να τύχουν περαιτέρω επεξεργασίας.
-
Ισότιμη μεταχείριση
Σε ό,τι αφορά τη μόνιμη διαμονή Τούρκων υπηκόων, θα πρέπει να υπάρχει ποσόστωση και αυτή να είναι ισότιμη (equitable) με εκείνη των υπηκόων της Ελλάδας που θα αποκτούν μόνιμη διαμονή. Από την ποσόστωση θα εξαιρούνται οι φοιτητές, οι τουρίστες και οι εποχικοί εργάτες. Απαιτείται περαιτέρω συζήτηση για το τι εστί ισότιμο ποσοστό.
-
Αποτελεσματική συμμετοχή
Πρέπει να συζητηθεί περαιτέρω σε σχέση με το ζήτημα της ευνοϊκής Τ/κ ψήφου – εννοείται η μία θετική ψήφος (πότε, κάτω υπό ποιες προϋποθέσεις, σε ποια σώματα και ποιοι οι σχετικοί μηχανισμοί άρσης αδιεξόδου).
Επίσης και άλλα εκκρεμούντα ζητήματα όσον αφορά τον διαμοιρασμό εξουσιών, όπως η απαίτηση της Τ/κ πλευράς για εκ περιτροπής Προεδρία, πρέπει να συζητηθούν.
Σημειώνεται συναφώς ότι ο Γ.Γ. του ΟΗΕ κατέθεσε και πλαίσιο για την εφαρμογή μιας συμφωνίας (συνταγματικές πτυχές της λύσης, εδαφικές προσαρμογές, κανόνες αστυνόμευσης, απόσυρση ξένων στρατευμάτων, αποστρατικοποίηση εγχώριων δυνάμεων, εφαρμογή της συμφωνίας για το περιουσιακό, συμμόρφωση με το κεκτημένο της ΕΕ, παρακολούθηση από την ΕΕ).
Τρίτο, ο Πρόεδρος Αναστασιάδης, με το έγγραφο που κατέθεσε την τελευταία ημέρα της Πενταμερούς Διάσκεψης, επιχείρησε να ικανοποιήσει τουρκικά αιτήματα με στόχο να διαφοροποιήσει η Άγκυρα τη θέση της στο κρίσιμο κεφάλαιο της Ασφάλειας και των Εγγυήσεων. Τούτο δεν κατέστη δυνατόν, καθώς η Τουρκία δεν δελεάστηκε από την κίνηση της Λευκωσίας. Τι περιλάμβανε η πρόταση του Προέδρου Αναστασιάδη; Η τελική πρόταση του Προέδρου Αναστασιάδη περιλάμβανε μεταξύ άλλων και τα εξής στοιχεία:
Ασφάλεια και Εγγυήσεις: Νέο καθεστώς ασφαλείας, όχι συνέχιση του παλαιού, τερματισμό του Δικαιώματος Επέμβασης και της Συνθήκης Εγγύησης. Η Συνθήκη Εγγυήσεως και η Συνθήκη Συμμαχίας πρέπει να τερματιστούν από την πρώτη ημέρα.
Στρατεύματα: Πρέπει να υπάρξει δραστική μείωση των στρατευμάτων από την πρώτη μέρα της επίτευξης συμφωνίας. Τα τελευταία εναπομείναντα στρατεύματα με τον ελαφρύ εξοπλισμό τους πρέπει επίσης να αποσυρθούν σταδιακά. Ο αριθμός των στρατευμάτων που περιλαμβάνονται στις συνθήκες του 1960 θα πρέπει να καθοριστεί εκ νέου με ρήτρα λήξης ισχύος (950 ΕΛΔΥΚ, 650 ΤΟΥΡΚΥΚ). Θα πρέπει να υπάρξει ένα στέρεο σύστημα διαβεβαιώσεων που θα κάνει Τουρκοκύπριους και Ελληνοκύπριους να αισθάνονται ασφάλεια. Οι σημερινές εγγυήτριες δεν μπορούν να αναλάβουν εφαρμογή της συμφωνίας και ταυτόχρονα να επιβλέπουν τους εαυτούς τους.
Εδαφικό: Η περιοχή της Μόρφου θα πρέπει να επιστραφεί και ο χάρτης θα πρέπει να αντικατοπτρίζει το ποσοστό που έχει καταθέσει η ελληνοκυπριακή πλευρά. Αυτό θα επέτρεπε στο 60% του εκτοπισθέντος πληθυσμού να τεθεί ξανά υπό ελληνοκυπριακή διοίκηση.
Περουσιακό: Θα υπάρχουν δύο καθεστώτα ιδιοκτησίας: Ιδιοκτησίες σε περιοχές που δεν θα τύχουν αναπροσαρμογής και ένα «ειδικό καθεστώς» για περιουσίες που θα βρίσκονται σε περιοχές που θα τύχουν αναπροσαρμογής.
- Για τα εδάφη που δεν θα επιστραφούν, πρέπει να υπάρχει ευελιξία και να λαμβάνονται υπόψη τα εξής:Ιδιαίτερη προσοχή για τις οικογένειες, εκεί όπου έχουν γίνει σημαντικές βελτιώσεις, επόμενους αγοραστές (όσα έχουν πωληθεί από χρήστες). Επίσης πρέπει να υπάρχει ένα όριο για τις άδειες που θα παραχωρούνται. Όπου είναι αδύνατο να επιστρέψει ο ιδιοκτήτης, θα πρέπει να υπάρχουν εναλλακτικά μέσα αποκατάστασης.
- Για περιοχές που θα επιστραφούν, η επανεγκατάσταση πρέπει να είναι ο κανόνας. Μπορεί να υπάρχουν
εξαιρέσεις, όπως εάν κάποιος (χρήστης) έχει χτίσει σε κενό οικόπεδο και ο ιδιοκτήτης δεν επιθυμεί να επιστρέψει ή έχουν ανεγερθεί κτίρια κοινή ωφελείας (π.χ. νοσοκομεία).
Η ελληνοκυπριακή πλευρά είναι πρόθυμη να εξετάσει εξαιρέσεις, σύμφωνα με τις αρχές που συζητήθηκαν στο Μοντ Πελεράν, δηλαδή ένα «ειδικό καθεστώς» που θα εφαρμοστεί σε ορισμένες περιοχές.
Διακυβέρνηση: Υπάρχει προθυμία για συζήτηση της σύνθεσης 2:1 για διάφορα συλλογικά όργανα. Υπάρχει ετοιμότητα οι αποφάσεις να λαμβάνονται με απλή πλειοψηφία σε ορισμένα θεσμικά όργανα, με πρόβλεψη για μία θετική ψήφο και από τις δύο πλευρές. Υπάρχει προθυμία να συζητηθεί η εκ περιτροπής προεδρία με αναλογία 2:1, ξεκινώντας από τον Ελληνοκύπριο Πρόεδρο, υπό την προϋπόθεση ότι θα υιοθετηθεί ένα ενιαίο ψηφοδέλτιο (single ticket) με διασταυρούμενη ψηφοφορία και σταθμισμένη ψήφο.
Ίση μεταχείριση: Οι Τούρκοι υπήκοοι πρέπει να τηρούν ανά πάσα στιγμή την αναλογία 4:1. Η ρύθμιση αυτή πρέπει να είναι σύμφωνη με την Κοινοτική Νομοθεσία. Θα υπάρχουν όρια για την απόκτηση περιουσίας από Τούρκους υπηκόους. Οι σπουδαστές, οι τουρίστες, οι εργαζόμενοι με απόσπαση κ.λπ. θα λάβουν προσωρινές άδειες παραμονής και προσωρινές άδειες εργασίας, χωρίς περιορισμούς.
Σύμφωνα με την Τελωνειακή Ένωση της Ε.Ε. θα υπάρχουν ποσοστώσεις για εμπορεύματα που προέρχονται από την Τουρκία. Θα υπάρξουν επίσης προσωρινά μέτρα για τα εμπορεύματα από την Τουρκία, που εισάγονται από το τουρκοκυπριακό συνιστών κρατίδιο, όμως δεν θα υπάρχει περιορισμός.
Η Τουρκία αξιώνει μόνιμη παρουσία στρατού για να παρεμβαίνει και ένα εξαρτώμενο από αυτή τουρκοκυπριακό κρατίδιο, μέσω του οποίου θα ελέγχει και το ελληνοκυπριακό κρατίδιο
Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας στην πρότασή του, που κατέθεσε γραπτώς, κατέληγε πως: «Όλες οι παραπάνω προτάσεις υπόκεινται σε συμφωνία για όλα τα θέματα».
Τέταρτο, η Άγκυρα επιβεβαίωσε στην Πενταμερή Διάσκεψη αυτό που όλοι ανέμεναν και γνώριζαν εκ των προτέρων. Η συμφωνία στο Κυπριακό είτε θα της προσφέρει τη δυνατότητα στρατηγικού ελέγχου του νησιού είτε δεν θα υπάρξει. Αυτό το εξέφρασε με απόλυτο τρόπο ο Τούρκος Υπουργός Εξωτερικών, Μεβλούτ Τσαβούσογλου, που επέβαλε στον Ακιντζί το νόμο της σιωπής, δηλαδή να ακούει αλλά να μη μιλά. Οι Τουρκοκύπριοι δεν είχαν λόγο στην Πενταμερή, η ηγεσία τους συρόταν από την Άγκυρα, πράγμα που συνεχίστηκε και μετά. Η Τουρκία αξιώνει μόνιμη παρουσία στρατού για να παρεμβαίνει και ένα εξαρτώμενο από αυτή τουρκοκυπριακό κρατίδιο, μέσω του οποίου θα ελέγχει και το ελληνοκυπριακό κρατίδιο.
Πέμπτο, λόγω των πρωτοβουλιών της Αθήνας και συγκεκριμένα του Υπουργού Εξωτερικών Νίκου Κοτζιά αναδείχθηκε το θέμα της Ασφάλειας και των Εγγυήσεων. Βασικά αναδείχθηκε το θέμα της τουρκικής κατοχής, η άρση της οποίας περνά μέσα από το ζήτημα της Ασφάλειας. Κατατέθηκε – για πρώτη φορά – μετά από δυόμισι χρόνια ολοκληρωμένη πρόταση από την Αθήνα και εδραιώθηκε ως μέρος της διαπραγμάτευσης. Είναι στην ατζέντα των συζητήσεων.
Από το Κραν Μοντάνα δεν κέρδισε καμία από τις δυο πλευρές. Έχασε, όμως, η προοπτική λύσης του Κυπριακού. Είναι προφανές πως, ενώ η ελληνοκυπριακή πλευρά προσπάθησε μέσα από τις προτάσεις της να καταργήσει το αδιέξοδο, αυτό δεν κατέστη δυνατόν. Η τουρκική πλευρά από την άλλη, ενώ παρουσιάστηκε αμετακίνητη στις βασικές πτυχές του Κυπριακού, κατάφερε να μην κατηγορηθεί. Γι’ αυτό φρόντισαν μια σειρά από παράγοντες (ο απεσταλμένος του ΟΗΕ Έσπεν Μπαρθ Άιντε, οι Βρετανοί και κύκλοι της Ε.Ε.).
Η διαδικασία από πλευράς των Ηνωμένων Εθνών δεν αναμένεται να εγκαταλειφθεί. Είναι, όμως, προφανές πως μέχρι την επανέναρξη των συνομιλιών θα πρέπει να υπάρξει σοβαρή και επισταμένη συζήτηση για το τι μέλλει γενέσθαι στο Κυπριακό. Για να γίνει τούτο, όμως, χρειάζεται να υπάρξουν κάποιες παραδοχές ως προς τη διαχρονικά ακολουθούμενη προσέγγιση. Θα πρέπει να υπάρξει μια σε βάθος και ενδελεχής συζήτηση χωρίς ταμπού.
- Η ακολουθούμενη επί 43 χρόνια πολιτική/τακτική στο Κυπριακό απέδωσε; Όχι. Αυτό φαίνεται εκ του αποτελέσματος, καθώς το Κυπριακό δεν έχει λυθεί. Ποιος φταίει; Πρωτίστως η Τουρκία, που δεν συνεργάζεται για την επίτευξη συμφωνίας. Ωστόσο, είναι σαφές πως η τακτική που ακολουθείται από ελληνικής κυπριακής πλευράς όχι μόνο δεν ανάγκασε την Τουρκία να συνεργαστεί, αλλά και την έχει αποθρασύνει.
- Υπάρχει εναλλακτική πορεία; Εάν δεν συζητηθεί, αυτό δεν θα το γνωρίζουμε ποτέ. Εάν, όμως, θεωρούμε πως πρέπει να ανατρέψουμε τα κατοχικά δεδομένα, σίγουρα θα πρέπει να βρεθούν εναλλακτικά σενάρια και εναλλακτικές πορείες. Για να γίνει τούτο, πρωτίστως θα πρέπει να αξιοποιήσουμε στρατηγικά και γεωπολιτικά πλεονεκτήματα της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η ένταξή της στην Ε.Ε., οι έρευνες για τον εντοπισμό φυσικού αερίου, οι στρατηγικές περιφερειακές συνεργασίες με χώρες της περιοχής αποτελούν σημαντικά πλεονεκτήματα. Σε έναν σχεδιασμό, που θα περιλαμβάνει την αξιοποίηση όλων των στρατηγικών και γεωπολιτικών πλεονεκτημάτων τα οποία διαθέτει η Κυπριακή Δημοκρατία, θέση έχουν και οι Τουρκοκύπριοι. Είναι πολίτες της Κυπριακής Δημοκρατίας, με διαβατήρια και ταυτότητες. Αυτά τα δικαιώματα που παρέχει η Κ.Δ. τα αξιοποιούν στο έπακρο. Ωστόσο, οι Τουρκοκύπριοι πρέπει να επιλέξουν: Είτε θα πορευθούν μαζί μας, στην οικοδόμηση ενός κοινού μέλλοντος εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης με όλα τα πλεονεκτήματα που προσφέρει η Κυπριακή Δημοκρατία, είτε θα παραμείνουν όμηροι των τουρκικών σχεδιασμών. Αιχμάλωτοι στα σχέδια της Τουρκίας για την Κύπρο και όχημα για στρατηγικό έλεγχο της νήσου και για διείσδυση της Άγκυρας στην Ε.Ε. Είναι προφανές πως θα πρέπει να γίνουν σύμμαχοί μας: αυτό μπορεί να καταστεί εφικτό.
Η λύση του Κυπριακού εκκρεμεί εδώ και 43 χρόνια επειδή, μεταξύ άλλων, δεν λαμβάνονται υπόψη τα αυτονόητα. Αυτά που ισχύουν σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, σε όλες τις δημοκρατίες, που θεωρούνται δεδομένα, στην Κύπρο αποτελούν ανέφικτο στόχο και… εθνικιστικό. Αυτά που σε άλλες χώρες δεν τυγχάνουν αμφισβήτησης, για να ισχύσουν στην Κύπρο χρειάζεται επανάσταση. •