Οι οικονομικές και γεωπολιτικές επιπτώσεις της μακροχρόνιας αρνητικής προβολής ειδήσεων.
του Θωμά Αριστοτέλη Καραγιάννη*
Σκοπός του άρθρου είναι να μελετηθούν οι οικονομικές και γεωπολιτικές επιπτώσεις της μακροχρόνιας προβολής αρνητικών ειδήσεων από τα διεθνή ΜΜΕ σε μια χώρα, ειδικότερα στις περιπτώσεις του Ιράν και της Τουρκίας. Επιλέχθηκαν δυο κρίσιμες περίοδοι στη σύγχρονη ιστορία των δυο κρατών, το έτος 2001 και η διετία 2015-16. Η επιλογή του έντυπου τύπου προκρίθηκε ως περισσότερο αξιόπιστου, λόγω της έγκαιρης και έγκυρης επαληθευσιμότητας της είδησης, ειδικά όταν μιλάμε για εφημερίδες παγκόσμιας εμβέλειας, όπως οι New York Times, ο Guardian, η Le Monde και η Καθημερινή. Οι εφημερίδες καλύπτουν την αμερικανική, ευρωπαϊκή και ελληνική οπτική αντίστοιχα.
Η περίπτωση του ΙΡΑΝ
Το Ιράν έχει στρατηγική θέση στη Μέση Ανατολή, καθώς έχει πρόσβαση σε δυο σημαντικές υδάτινες πηγές και, επιπλέον, τα αποθέματα τη χώρας σε πετρέλαιο την καθιστούν 3η σε αποθέματα παγκοσμίως ανάμεσα στα κράτη μέλη του ΟΠΕΚ (OPEC) (OPEC, 2019).
Πριν από την Ισλαμική επανάσταση η εικόνα των ΜΜΕ για το Ιράν ήταν ιδιαίτερα θετική. Η Ισλαμική επανάσταση (1978) και ο πόλεμος με το Ιράκ (1980) άλλαξαν την εικόνα του κράτους. Με τον Χαταμί (Khatami) στην εξουσία (1997) επιχειρήθηκε πολιτική προσέγγιση με την Δύση. Αν και οι παραπάνω προσπάθειες προσέγγισης είχαν μερική επιτυχία, αυτό δεν μεταφέρθηκε στα μέσα επικοινωνίας.
Το τρομοκρατικό χτύπημα στους δίδυμους πύργους ήταν ένα καθοριστικό γεγονός στην ιστορία του 21ου αιώνα. Άμεσα, το σύνολο των πολιτικών παρατάξεων του Ιράν καταδίκασε από κοινού τις επιθέσεις. Η καταδίκη δεν πέρασε απαρατήρητη και τον ίδιο μήνα ο Guardian είχε αφιέρωμα στις σχέσεις Ιράν – Βρετανίας για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας (25.09.2001). Ακολουθούν οι NYTimes (Iran Chief Rejects Bin Laden Message, 10.11.01). Η τρομοκρατία ήταν διαρκώς πρωτοσέλιδο, γεγονός το οποίο έδωσε την ευκαιρία στο Ιράν να προβάλει μία θετική εικόνα διεθνούς συνεργασίας με τις ΗΠΑ κατά των Taliban. Η προσπάθεια εκ μέρους Χαταμί φάνηκε να τελεσφορεί και η στάση των ΜΜΕ άρχισε να αλλάζει. Προβλήθηκε η συνεργασία Ιράν – Ελλάδας με την επίσκεψη Χαταμί στην Αθήνα (Guardian, 06.11.01).
Όμως, ο πρόεδρος Μπους (Bush) το 2002 σε ομιλία του ενέταξε το Ιράν στον «άξονα του κακού». Τα ΜΜΕ συντάχθηκαν άμεσα με την γραμμή αυτή επανερχόμενα στην προγενέστερη προβολή της εικόνας ενός καταπιεστικού καθεστώτος με ισλαμικά χαρακτηριστικά (Guardian, 24.07.02). Το ρεύμα ήταν τόσο ισχυρό που παρέσυρε και τον τελευταίο δυτικό σύμμαχο του Ιράν, την Ελλάδα (Καθημερινή, 17.09.02). Αντίθετα, η πιο διαλλακτική στάση της ΕΕ που δεν συμμερίζονταν τις θέσεις των ΗΠΑ (Le Monde, 05.09.03), επηρέασε τις ευρωπαϊκές εφημερίδες σε μια λιγότερο επιθετική ρητορική. Η Le Monde δημοσίευσε άρθρο στο οποίο το Ιράν αντικρούει τις κατηγορίες των ΗΠΑ για υπόθαλψη τρομοκρατών (22.05.02). Η αρνητική εικόνα του Ιράν διεθνώς έπληξε τον πρόεδρο. Βλέπουμε πως, αντί να στηριχθεί ο πιο μετριοπαθής ηγέτης του Ιράν, κατέστη πιο ευάλωτος στο εσωτερικό της χώρας μετά την πολιτική επιλογή των ΗΠΑ και την αρνητική προβολή από τα διεθνή ΜΜΕ. Ενώ είχε επανεκλέγει το 2001, στερήθηκε πολιτικών συμμαχιών στο εσωτερικό και η συνέχιση των μεταρρυθμίσεων στάθηκε αδύνατη.
Η συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν και η στάση των ΜΜΕ
Το 2013 ανήλθε στον προεδρικό θώκο ο Ροχανί (Rouhani), κορυφαίος διαπραγματευτής του πυρηνικού προγράμματος έως το 20051. Η επιθυμία του προέδρου Ομπάμα (Obama) διευκόλυνε την επικοινωνία των δυο πλευρών και μετά από συνεργασία των μελών του συμβουλίου ασφαλείας (και, επιπλέον, της Γερμανίας) με το Ιράν, υπεγράφη το 2015 στη Βιέννη το Συνολικό Σχέδιο Δράσης JCPOA. Η συμφωνία έθεσε ένα (προσωρινό) τέρμα στην αρνητική δημοσιότητα. Η σύμπραξη πολιτι κών ελίτ επέφερε την αλλαγή κλίματος και στον διεθνή τύπο, που υποδέχτηκε τις εξελίξεις με διθυραμβικούς τίτλους (Guardian, 16.05.15, Καθημερινή 17.07.15, NYTimes, 18.07.15).
Η περίπτωση της Τουρκίας
Όπως και στην περίπτωση του Ιράν, πρόκειται για ένα ισχυρό κράτος, μέλος των 20 μεγαλύτερων οικονομιών του πλανήτη. Στο παρελθόν η εικόνα της Τουρκίας δεν απασχολούσε ιδιαίτερα την κυβέρνηση της χώρας και αντιμετωπίζονταν ποικιλοτρόπως από τα διεθνή μέσα. Πριν από την κρίση του 2001 η Τουρκία φιγουράριζε στα διεθνή πρωτοσέλιδα για την συμφωνία με το ΔΝΤ και για τον καταστροφικό σεισμό (1999).
Σημαντικές πολιτικές εξελίξεις υπήρξαν όταν ο πρόεδρος Sezer στην προσπάθειά του να διαχειριστεί την οικονομική ύφεση, την ανεργία και τον πληθωρισμό, ήρθε σε ρήξη με τον πρωθυπουργό Ετζεβίτ (Ecevit), όταν τον επέπληξε ανοιχτά πως κωλυσιεργεί στην πάταξη της διαφθοράς. Η αντιπαράθεση καλύφτηκε από τα διεθνή μέσα, με αποτέλεσμα το χρηματιστήριο να σημειώσει απότομη κάθοδο (Guardian, 21.02.01, NYTimes, 27.02.01 & 04.03.01). Ο διεθνής τύπος ανέδειξε ζητήματα όπως η προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ (Le Monde, 27.11.02) και προβλήματα δημοκρατίας (NYTimes, 13.06.03). Όμως, σε αντίθεση με το Ιράν, δεν υπήρξε προσπάθεια εκμετάλλευσης στην μετάδοση των ειδήσεων.
Οι προσπάθειες της ηγεσίας να καθησυχάσουν τις αγορές, αντικατέστησαν γρήγορα τα προγενέστερα δημοσιεύματα. Με την άνοδο του Ερντογάν (Erdoğan) στην εξουσία και την επίλυση των οικονομικών προβλημάτων, τα ΜΜΕ έδωσαν την επίνευσή τους για την Τουρκική επιτυχία (Καθημερινή, 11.2002, A Turkish Success Story, NYTimes 28.01.2004, Deal lets Turkey go for EU membership, The Guardian, 18.12.2004). Παρατηρείται ότι, με εξαίρεση τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις, η θετική εικόνα της Τουρκίας συνεχίστηκε τα επόμενα χρόνια και συνέδραμε στην ενίσχυση του τουρισμού.
Το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016
Μια δεκαπενταετία μετά την οικονομική κρίση, το 2014, ο τότε πρωθυπουργός Ερντογάν με ποσοστό άνω του 50% αναλαμβάνει την προεδρία. Η εμπλοκή της Τουρκίας στη Συρία (2016) οδήγησε σε μπαράζ τρομοκρατικών επιθέσεων (Washington Post, 17.02.2016, NYTimes 13.03.16). Την ώρα που ο διεθνής τύπος είχε στρέψει τα βλέμματα όλων πάνω στην Τουρκία ξέσπασε το πραξικόπημα του 2016. Το εγχείρημα κατέληξε σε αποτυχία και η πρώτη αντίδραση πολιτικών και ΜΜΕ ήταν υποστηρικτική προς τον Ερντογάν (NYTimes, 16/07/2016). Ακολούθησαν μαζικές φυλακίσεις υπόπτων και διωγμοί δημοσίων υπαλλήλων και στρατιωτικών. Η ελευθερία του τύπου περιορίστηκε και τα μέσα που δεν μετέδιδαν την επίσημη γραμμή έκλεισαν. Το 2017 η μετατροπή του πολιτεύματος σε προεδρική δημοκρατία οδήγησε σε συγκέντρωση των εξουσιών γύρω από τον πρόεδρο και έδωσε δικτατορικά χαρακτηριστικά στο πολίτευμα. Αυτή την φορά ο τύπος δεν περίμενε την τοποθέτηση των πολιτικών. Τα τηλεοπτικά κανάλια, αλλά ιδιαίτερα οι εφημερίδες, μέσω των ιστοσελίδων κατέκλυσαν τον κυβερνοχώρο καταδικάζοντας τις πρακτικές του. Λόγω του ευαίσθητου θέματος της ελευθεροτυπίας, τα διεθνή ΜΜΕ ήταν ιδιαίτερα επικριτικά προς την Τουρκία και η εύθραυστη εικόνα της καταρρακώθηκε. Απόρροια της αρνητικής προβολής ήταν ο καταποντισμός των τουριστικών επιχειρήσεων. Το 2016 οι επισκέπτες διεθνώς ήταν μόλις 30 εκατομμύρια, ενώ το 2015, πριν το πραξικόπημα, οι τουρίστες από το εξωτερικό άγγιζαν του 39,5 εκ. (International tourism).
Συμπεράσματα
Αναλύοντας τις συνέπειες της αρνητικής προβολής ειδήσεων, βλέπουμε πώς οι επιπτώσεις διαφέρουν στις περιπτώσεις του Ιράν και της Τουρκίας. Το Ιράν για δεκαετίες αντιμετωπίζεται με καχυποψία από τον τύπο, ενώ η «αρνητική» εικόνα της Τουρκίας είναι σχετικά πρόσφατη. Οι κύριες αιτίες είναι:
- ο θρησκευτικός χαρακτήρας του πολιτεύματος του Ιράν, που το καθιστά δυσπρόσιτο στις «δυτικές» δημοκρατίες και τις αντιλήψεις Ευρωπαίων- Αμερικάνων.
- η εισβολή στην Αμερικάνικη πρεσβεία, που συνετέλεσε σε μια μακροχρόνια προβολή αρνητικής δημοσιότητας.
- η προσπάθεια επαναπροσέγγισης Χαταμί, που απέτυχε εν μέρει, γιατί οι εικόνες της εισβολής ήταν πρόσφατες και οι συγγενείς των “ομήρων” στις ΗΠΑ τις θύμιζαν διαρκώς στα ΜΜΕ.
- τα άμεσα πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα της Δύσης, τα οποία είναι πολύ μικρότερα στο Ιράν σε σχέση με την Τουρκία. Γι’ αυτό το λόγο, κατά την οικονομική κρίση στην Τουρκία ο τύπος διατήρησε σε γενικές γραμμές μια θετική στάση και δεν υπήρξαν περαιτέρω οικονομικές επιπτώσεις. Μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα στην Τουρκία η στάση των ΜΜΕ είχε άμεσο οικονομικό αντίκτυπο.
*ΜΑ Στρατηγικές Σπουδές & Διεθνείς Σχέσεις