Η μετάβαση από την εποχή του πολέμου στην εποχή της διαμάχης έχει μεταβάλει και το ρόλο του πολεμικού ανταποκριτή
ΤΟΥ ALTAF KHAN*
Χρειάζονται άραγε πολεμικοί ανταποκριτές στην εποχή του διαδικτύου και των εσωτερικών συγκρούσεων; Αν ορίσουμε τον πόλεμο με την παραδοσιακή έννοια του όρου, θα δούμε ότι δεν υπάρχει κανένας. Ζούμε σε μία εποχή οιονεί πολέμου και βίαιων εσωτερικών διαμαχών. Η έννοια της διαμάχης διαφέρει από εκείνην του πολέμου. Ο ανταποκριτής μίας διαμάχης,
ο μάρτυρας της απώλειας μίας ζωής, της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ανθρώπινης ταυτότητας σε όλο τον κόσμο είναι το νέο πρόσωπο του πολεμικού ανταποκριτή. Δεν είναι εύκολο να μεταδίδεις την αλήθεια στην εποχή των ψευδών ειδήσεων και των νεοφιλελεύθερων κρυφών σκοπών. Πώς θα μπορούσε κάποιος ανταποκριτής να μεταδώσει την αλήθεια για την ανθρώπινη δυστυχία, την οποία προκαλούν οι ίδιοι οι θεματοφύλακες της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, εκείνοι που χρηματοδοτούν τα
«τέρατα» των media και που συντηρούν έναν ανταποκριτή, άνδρα ή γυναίκα, που μεταδίδει από τη ζώνη των συγκρούσεων; Πρόκειται για μία μεγάλη αντίφαση.
Η αντίφαση υπήρχε πάντα, απλά ο υπόλοιπος κόσμος βρισκόταν πολύ μακριά. Το διαδίκτυο και τα σύγχρονα εργαλεία επικοινωνίας έφεραν τους ανθρώπους πιο κοντά και έβαλαν τους παράγοντες των Μέσων επικοινωνίας στο μικροσκόπιο. Τώρα πλέον είμαστε σε θέση να καταλαβαίνουμε τι πάει στραβά. Τα Μέσα ενημέρωσης, αντί να αναμεταδίδουν τις συγκρούσεις, ασχολούνται με το να τις προσαρμόζουν προς όφελος των δικών τους κρυφών σκοπών. Σκοπών που εξυπηρετούν τα πάντα, εκτός από την αλήθεια. Ο «φυτευμένος» ή ένθετος δημοσιογράφος (embedded journalist) είναι ένα βασικό όργανο ελέγχου και διαστρέβλωσης των γεγονότων από τους ισχυρότερους σε μία σύγκρουση. Αυτός ο δημοσιογράφος λειτουργεί όπως και ο πολεμικός ανταποκριτής των περασμένων
εποχών, ο οποίος χρηματοδοτούσε ο ίδιος τις αποστολές του και μετέδιδε μερικώς την αλήθεια. Όμως, η εμφάνιση τοπικών και περιφερειακών συγκρούσεων, που δεν εμπλέκουν άμεσα μια ολόκληρη χώρα, έστρεψε τους πολίτες της εναντίον των ίδιων των συμπολιτών τους.
Οι επιλογές του δημοσιογράφου στον νέο δημοσιογραφικό κόσμο
Αυτός είναι ο νέος κόσμος της δημοσιογραφίας. Διεθνή, αλλά και εθνικά Μέσα ενημέρωσης και οργανισμοί χρησιμοποιούν τις συγκρούσεις ως μέσο αξιολόγησης. Το αίμα που χύνεται, η καταστροφή που προκαλεί κάθε μορφής βία είναι μεγάλα επιχειρησιακά πλεονεκτήματα. Αλλά υπάρχουν και άλλα απάνθρωπα οφέλη, πέρα απ’ αυτό το προφανές.
Οι ασθενέστερες ανθρώπινες ομάδες εντός μίας κοινωνίας ή ενός κράτους, αλλά και διεθνώς, γίνονται θέαμα για να νομιμοποιηθούν αδίστακτες μέθοδοι και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Είναι πολύ δύσκολο να οριοθετηθούν τα εγκλήματα αυτά, να αποδοθούν ευθύνες ή να εξαλειφθούν, αν δεν υφίσταται η στήριξη της βιομηχανίας των Μέσων. Πρόκειται για ένα εγχείρημα που επιτυγχάνεται εν μέρει με το να μεταδίδει κανείς ψεύδη με μία μικρή δόση αλήθειας. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ανταποκριτές των συγκρούσεων στη σύγχρονη εποχή μας είναι τεράστια. Το διαρκές ψυχολογικό τραύμα σε συνδυασμό με τον πανταχού παρόντα φόβο της σωματικής βλάβης των ιδίων και των οικογενειών τους είναι πλέον μέρος της καθημερινής δράσης τους. Το τραύμαπροέρχεται από το γεγονός ότι ο ανταποκριτής μεταδίδει για ανθρώπους που γνωρίζει με τρόπο που να συνάδει με την πολιτική του Μέσου και του οργανισμού του, μία πολιτική που δεν είναι καθόλου μοναδική για έναν δημοσιογραφικό οργανισμό, αλλά αποτελεί παγκόσμια πλέον πραγματικότητα, η οποία αφορά ολόκληρο τον κόσμο της δημοσιογραφίας και μετατρέπεται έτσι σε ηθική αξία καθαυτή. Κι αν κάποιος γνωρίζει την αλήθεια, δεν γνωρίζει πού και πώς να την εκφράσει. Τα τοπικά «καθεστώτα της αλήθειας» είναι επίσης παρόντα εκεί. Αντίθετα με έναν πο λεμικό ανταποκριτή, ο ανταποκριτής των συγκρούσεων ασχολείται με φίλους και εχθρούς στο ίδιο έδαφος. Αυτό είναι ένα εκατομμύριο φορές πιο επικίνδυνο από την κάλυψη ενός πολέμου. Το διεθνές ενδιαφέρον για τις τοπικές συγκρούσεις μεγιστοποιεί τον υπάρχοντα κίνδυνο. Οι διεθνείς κρυφοί σκοποί δεν πορεύονται ποτέ σύμφωνα με τις τοπικές πραγματικότητες. Αυτό δυσχεραίνει ακόμα περισσότερο το έργο του δημοσιογράφου. Η εξισορρόπηση της αλήθειας με την αντικειμενική δημοσιογραφία είναι περισσότερο μύθος παρά πραγματικότητα.
Ο δημοσιογράφος μπορεί μόνο να μειώσει την ασάφεια λέγοντας κάτι ανάμεσα στις γραμμές. Αυτό, όμως, δεν είναι ποτέ αρκετό. Μάλιστα, συχνά είναι επικίνδυνο. Τα αντίπαλα μέρη, τόσο σε τοπικό όσο και σε διεθνές επίπεδο, είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στις πληροφορίες που μεταδίδονται στην εποχή της πληροφορίας και της έκρηξης της επικοινωνίας.
Παρακολουθούν κάθε λέξη και εικόνα και αγριεύουν με την παραμικρή υπόνοια. Οι συνέπειες είναι πάντα καταστροφικές. Αλλά οι περισσότεροι δημοσιογράφοι χάνουν την ψυχραιμία τους και μπαίνουν σε μπελάδες. Αποκτούν πρόσβαση στα Μέσα κοινωνικής δικτύωσης και νομίζουν πως έτσι μπορούν να προωθήσουν την αποστολή τους με μυστικότητα. Η ψευδαίσθηση, όμως, της ιδιωτικότητας στο διαδίκτυο είναι από τους χειρότερους εχθρούς της ασφάλειας όσων θέλουν να πουν την αλήθεια. Δεν υπάρχει μέρος να κρυφτεί όποιος τολμά να αμφισβητήσει την κυρίαρχη αφήγηση. Η μοίρα των πληροφοριοδοτών στις μέρεςμας μαρτυρεί ότι δεν υπάρχει περιθώριο να εναντιωθεί κανείς στο ρεύμα.
Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα ενός ρεπόρτερ που καλύπτει διαμάχες είναι η γνώση. Η γνώση είναι στους καιρούς μας πιο σημαντική από ποτέ άλλοτε. Ο δημοσιογράφος πρέπει να γνωρίζει νέους και πιο ασφαλείς τρόπους μετάδοσης της αλήθειας. Πρέπει να γνωρίζει πώς λειτουργεί η ανθρώπινη ζωή και η δυστυχία και πώς να υποστηρίξει δυστυχισμένους κα πληγωμένους ανθρώπους. Όλα αυτά ξεφεύγουν από τον παραδοσιακό ορισμό της δημοσιογραφίας. Αλλά είναι πλέον επιτακτικά, αφού η εμβέλεια του λόγου μας έχει ξεπεράσει κατά πολύ εκείνη των προκατόχων μας. Τα μέσα καταπίεσης, τα δικά μας και των ανθρώπων των οποίων τις ιστορίες καλύπτουμε, επίσης έχουν εξελιχθεί σημαντικά. Δεν υπάρχειένα και μοναδικό γεγονός ή μία και μοναδική ιστορία στη σύγχρονη εποχή μας.Υπάρχει μια σειρά διαφορετικών ιστοριών, ιστοριών θάρρους, απελπισίας, θανάτου, επιβίωσης. Και ούτω καθεξής. Οφείλουμε να έχουμε τα μάτια μας ανοικτά για να τις καταγράψουμε όλες με κάθε διαθέσιμο μέσο και να τις αξιοποιήσουμε στρατηγικά, μόλις αυτό καταστεί δυνατό.
Οφείλουμε να είμαστε πιο ευαίσθητοι όσον αφορά τις δικές μας ευθύνες απέναντι στην ανθρωπότητα. Οι ιστορίες που αφηγούμαστε θα μπορούσαν να γίνουν δικές μας ιστορίες ανά πάσα στιγμή. Θα πρέπει να είμαστε πρόθυμοι να βοηθήσουμε όσους έχουν ανάγκη, έχοντας πάντοτε επίγνωση αυτού του ενδεχομένου. Ο κόσμος λατρεύει πλέον τόσο αρρωστημένα τις διαμάχες που αυτές μπορεί να εμφανιστούν ανά πάσα στιγμή σε κάθε μέρος του πλανήτη. Οφείλουμε να είμαστε πάντα προετοιμασμένοι.
*Καθηγητής Δημοσιογραφίας στο Τμήμα Δημοσιογραφίας & Μαζικής Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου του Peshawar. Εργάζεται στον τομέα της ειρηνευτικής δημοσιογραφίας, της ελευθερίας της έκφρασης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σταΜέσα ενημέρωσης.