Τέσσερα παραδοσιακά μέσα, τρία διαδικτυακά και τρεις δημοφιλείς δημοσιογράφοι, μέσα από τους λογαριασμούς τους στο Twitter, μαρτυρούν τη σχέση της ελληνικής δημοσιογραφίας με το Web 2.0
Της Χρυσής Δαγουλά*
Η σχέση δημοσιογραφίας και διαδικτύου, μια σχέση μακροχρόνια, διήλθε τρεις διακριτές φάσεις: τα πρώτα χρόνια, αυτά της πραγμάτωσης της διαδικτυακής δημοσιογραφίας και την εποχή των κοινωνικών μέσων.(Σιαπέρα, E. & Δημητρακοπούλου, Δ. 2012).
Βάση της περιοδολόγησης αυτής αποτελούν τα ειδικά χαρακτηριστικά της κάθε φάσης – καθώς συνοπτικά θα μπορούσε να ειπωθεί πως τα χρονικά όρια είναι περισσότερο ελαστικά και ορίζονται μόνον από την παρατηρoύμενη μετακύλιση του ενδιαφέροντος: από το περιεχόμενο αρχικά, στο μέσο και στα ξεχωριστά χαρακτηριστικά του, κι από κει, σχετικά σύντομα, στο κοινό και στην αυξημένη συμμετοχή του στις δημοσιογραφικές διαδικασίες.
Στην εποχή των κοινωνικών μέσων
Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος επί του παρόντος είναι η τρίτη φάση που χαρακτηρίζεται από την επίδραση των social media τόσο στη δημοσιογραφική καθημερινότητα όσο και στις νόρμες που διέπουν τις δημοσιογραφικές πρακτικές.
Ένα από τα σημαίνοντα γεγονότα που οριοθετούν την έναρξη αυτής της τρίτης φάσης είναι η εμφάνιση του “Web 2.0” – όρος που χρησιμοποιείται ευρέως για να περιγράψει το νέο στάδιο στο οποίο πέρασε ο Παγκόσμιος Ιστός έπειτα από την εμφάνιση νέων ψηφιακών εργαλείων. To Web 2.0 πυροδότησε μεταξύ άλλων τη σύσταση των πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης και, αναφορικά με τη δημοσιογραφία, διευκόλυνε την ανάμειξη του κοινού στα διάφορα στάδια των πρακτικών της: την παρατήρηση, την επιλογή, το φιλτράρισμα, τη διάδοση, αλλά και την ερμηνεία των γεγονότων(Hermida, A. et al. 2012).
Τα κοινωνικά μέσα έμελλε να προκαλέσουν μια «επικοινωνιακή επανάσταση», που ωστόσο, όπως συνέβη και με τον Παγκόσμιο Ιστό, μπορεί να εμφανίστηκε ως τεχνολογική, υπήρξε ωστόσο βαθύτατα κοινωνικοπολιτική με προεκτάσεις σε κάθε έκφανση της επικοινωνίας. Σε μια προσπάθεια ορισμού των μέσων αυτών απαντώνται δυσκολίες, η χρήση ωστόσο του επιθέτου «κοινωνικός» υπογραμμίζει τον κοινωνικό χαρακτήρα τους, που μεταφράζεται κυρίως με όρους συμμετοχής.
Πρόκειται εν ολίγοις για ανοιχτά δίκτυα στα οποία επικρατούν οι έννοιες της κοινότητας, της διασύνδεσης και του διαλόγου και μπορούν να πάρουν διάφορες μορφές – blogs, wikis, forums, ιστότοποι κοινωνικής δικτύωσης(Mayfield, A. 2008). – ενώ μεταξύ αυτών εντάσσονται και οι πλατφόρμες microblogging στις οποίες ανήκει το Twitter.
Η επίδραση των κοινωνικών μέσων στη δημοσιογραφία υπήρξε καθοριστική και πολυεπίπεδη. Από τη μία, γιατί έφεραν στο προσκήνιο εναλλακτικές μορφές δημοσιογραφίας (Atton, C. & Hamilton, J. 2010). και επαναπροσδιόρισαν το ρόλο του κοινού. Ο ακριβέστερος όρος που επιχειρεί να περιγράψει την παρούσα κατάσταση είναι ίσως αυτός που αναφέρεται σε «ενεργούς δέκτες» (active recipients), το κοινό δηλαδή που «δρα όταν τα νέα συμβαίνουν και αντιδρά όταν τα νέα δημοσιεύονται»(Hermida, A. et al. 2011).
Από την άλλη γιατί κατάφεραν να θέσουν πολυποίκιλες προκλήσεις στα παραδοσιακά μέσα τόσο σε επίπεδο πρακτικών και ηθικών ζητημάτων – χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η διαδικασία διασταύρωσης των ειδήσεων, η ερμηνεία της αντικειμενικότητας και η τοποθέτηση των ορίων μεταξύ προσωπικού και επαγγελματικού – όσο και σε οικονομικό επίπεδο, καθώς έθεσε κρίσιμα ερωτήματα στην επικρατούσα λογική της αγοράς των μίντια. Με άλλα λόγια έφεραν τη δημοσιογραφία ενώπιον της μέγιστης πρόκλησης: πώς θα μπορούσε να επαναπροσδιορίσει τον εαυτό της.
Ο Alfred Hermida αποτυπώνοντας τα δυσδιάκριτα όρια μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών ειδήσεων και τη νέα αναδυόμενη μορφή δημοσιογραφίας κάνει λόγο για την «περιρρέουσα δημοσιογραφία» (ambient journalism) (Hermida, A. 2012). , που ουσιαστικά αναφέρεται στο γεγονός ότι η δημοσιογραφία συμπορεύεται με την έννοια της αμεσότητας που επιβάλλουν οι συνεχώς εν λειτουργία νέες τεχνολογίες, ενώ παράλληλα εμφανίζεται σε πολλές πλατφόρμες: είναι πανταχού παρούσα και βαθιά ριζωμένη στην καθημερινή μιντιακή εμπειρία των χρηστών και ασκείται τόσο από επαγγελματίες όσο και από μη επαγγελματίες.
Twitter και Δημοσιογραφία
Το Twitter μελετάται ως μία από τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, η οποία ενέχει δυνατότητες δημοσιογραφικής εκμετάλλευσης. Ως μία πλατφόρμα microblogging – μετεξέλιξης του blogging – βασίστηκε σε δύο αλληλοεξαρτώμενα και αλληλεπικαλυπτόμενα δίκτυα: το ένα που διαμορφώνεται από τη σχέση followers-following και το άλλο που προκύπτει από ανθρώπους που μοιράζονται κοινά ενδιαφέροντα και των οποίων οι συζητήσεις οργανώνονται κατά το σύνηθες υπό κοινές θεματικές (hashtag) (Bruns, A. & Burgess, J. 2012).
Πρέπει να υπογραμμιστεί πως η οριοθέτηση αυτών των συζητήσεων με κοινό παρονομαστή τη χρήση του hashtag δεν αποτελεί απλώς μια συγκέντρωση διαφορετικών φωνών που απλώς αποτυπώνονται στη σχετική σελίδα, αλλά μπορεί να λειτουργήσει ως ένας τρόπος σύνθεσης απόψεων – σημαίνουσα διαδικασία για τους νέους, υπό διαμόρφωση, κύκλους των ειδήσεων που λαμβάνουν χώρα στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης.
Προσθετικά σε αυτά, και ιδιαίτερα χρήσιμη για τη δημοσιογραφική υπόσταση του Twitter θεωρείται και η πρακτική του “retweet”, που μαζί με το hashtag θεωρούνται τα βασικά «μέσα απεύθυνσης» (“addressivity markers”) που ενδυναμώνουν τη δυνατότητα διαλόγου και έχουν θεωρηθεί ως η «κοινωνική και πληροφοριακή ραχοκοκαλιά» του Twitter (Papacharissi, Z. 2015).
Αναφορικά με το retweet θα πρέπει δε να ειπωθεί πως δεν συνιστά μια απλοϊκή δράση αντιγραφής ή κοινοποίησης ενός tweet που συμβάλει στη διάχυση της πληροφορίας, αλλά είναι ταυτόχρονα και ένας τρόπος συμμετοχής και επικύρωσης του συνεχιζόμενου διαλόγου. Οι συνεχείς βελτιώσεις που υφίστανται τα μέσα απεύθυνσης λειτουργούν υπέρ της άποψης ότι βρίσκονται στο επίκεντρο της χρήσης του Twitter.
Οι στατιστικές που συνοδεύουν το Twitter είναι μόνον ενδεικτικές της βαρύτητάς του. Σε ό,τι αφορά ωστόσο τη δημοσιογραφική δυναμική του, ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι το Twitter βρίσκεται μεταξύ των τριών δημοφιλέστερων κοινωνικών δικτύων που χρησιμοποιούνται για ενημερωτικούς σκοπούς σε μια πληθώρα χωρών (Newman, N., Levy, D.A. & Kleis Nielsen, R. 2015).
Επιπροσθέτως, πρόσφατα γεγονότα έδειξαν ότι χρησιμοποιείται ευρέως για ενημερωτικούς σκοπούς. Σημαντικός όγκος των παραδειγμάτων προέρχεται από καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης, δεν λείπουν όμως και αυτά που αναδεικνύουν άλλους σκοπούς – για παράδειγμα, εκλογικές και πολιτικές χρήσεις. Ενδιαφέρον έχουν και άλλες πτυχές του: η Bibi Van Zee (Van der Zee, B. 2009). συζητά τη δυνατότητα που έχει να «θριαμβεύσει» κατά τη διάρκεια κοινωνικών αναταραχών, ενώ ο Lev Grossman ( Grossman, L., 2009) επ’ αφορμή των ιρανικών εκλογών του 2009, υπογραμμίζει τη σημασία του σε χώρες όπου κυριαρχεί η λογοκρισία.
Σχετική έρευνα ανέδειξε ακόμη τη δυναμική του ως μέσο απόκρισης κατά το πρώτο λεπτό που συμβαίνει κάποιο γεγονός, υπογραμμίζοντας ότι τα παραδοσιακά μέσα αποκρίνονται μετά την πρώτη ώρα, θέτοντας όμως ταυτόχρονα ερωτήματα για την ποιότητα της πληροφορίας που ενώ για το Twitter παραμένει σταθερή, παρουσιάζει ανοδική πορεία για τα άλλα μέσα (Mills, A. et al. 2009) .
Θα μπορούσε να υποστηριχθεί πως ένας πιθανός συνδυασμός τους, η ενσωμάτωση δηλαδή του Twitter στις δημοσιογραφικές πρακτικές με την ακόλουθη εκμετάλλευση των πλεονεκτημάτων και των δύο, να προβεί ωφέλιμη για τη δημοσιογραφία. Παράλληλα παραμένει σημαντικό πως το Twitter μπορεί, μεταξύ άλλων, να προσφέρει στους δημοσιογράφους μια μεγάλη δεξαμενή πληροφοριών, διασυνδέσεις με δεδομένα αλλά και τη δυνατότητα να επεκτείνουν το κοινό τους και να γνωστοποιήσουν το έργο τους άμεσα, ενώ ευρέως διαδεδομένη είναι και η χρήση του ως μέσο προσωπικής προώθησης (personal branding). Τόσο ο βαθμός ενσωμάτωσής του όσο και η χρήση του είναι επιλογή των ιδίων.
Φυσικά δεν λείπει ο σκεπτικισμός που αφορά ως επί το πλείστον το γεγονός ότι η ροή πληροφοριών που δέχεται κάθε χρήστης εξαρτάται από το σύνολο των λογαριασμών που επιλέγει να ακολουθήσει. Αφορά επίσης τον πολύ μεγάλο αριθμό tweets που δεν διευκολύνει το φιλτράρισμά τους, τα spam tweets αλλά και το βαθμό επιβεβαίωσης των ειδήσεων που κοινοποιούνται.
Πρόκειται για προβληματισμούς εντελώς βάσιμους. Παρ’ όλα αυτά, μπορούν ίσως να μετριαστούν με το επιχείρημα ότι το Twitter θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μία πλατφόρμα άμεσης αντίδρασης στα γεγονότα η οποία κατόπιν ενισχύεται με δημοσιογραφικές αναλύσεις ή ως μία διαδραστική πλατφόρμα διαλόγου επί των ειδήσεων.
Είναι πολύ σημαντικό ότι χρησιμοποιείται τόσο από το κοινό όσο και από δημοσιογράφους και μιντιακούς οργανισμούς – οι τελευταίοι μάλιστα έσπευσαν να το εντάξουν στις πρακτικές τους άμα τη εμφανίσει του, η χρήση του ωστόσο διαφοροποιήθηκε στα περίπου εννέα χρόνια ζωής του (Farhi, P. 2009). Το Twitter μπορεί να θεωρηθεί ως ένα «ρέον ειδησεογραφικό περιβάλλον» (ambient news environment) υπό την έννοια ότι εμπεριέχει διαρκώς ειδήσεις – ειδήσεις που βρίσκονται στην ευχέρεια των χρηστών και δεν απαιτούν τη συνεχή προσοχή τους (Hermida, A. 2010).
Κατά συνέπεια, το Twitter δεν διευκολύνει απλώς την άμεση κοινοποίηση ειδήσεων και την αποδοχή μικρών θραυσμάτων πληροφορίας από μια πληθώρα πηγών, επίσημων και ανεπίσημων, αλλά προσφέρει παράλληλα τη δυνατότητα δημιουργίας ενός περιβάλλοντος όπου υπάρχει διαρκής ροή πληροφοριών συνδυασμένων με την άμεση ανταπόκριση των χρηστών (Hermida, A. 2014) οι οποίοι καταγράφουν γνώμες και εντυπώσεις προσφέροντας έτσι γόνιμο έδαφος για την άνθηση της «περιρρέουσας δημοσιογραφίας» που περιέγραψε ο Alfred Hermida.
Έρευνα στο ελληνικό Twitter
Η χρήση του Twitter στην πράξη, καθώς και οι διαφορές στη χρήση του από τους μιντιακούς οργανισμούς και από τους δημοσιογράφους, είναι δύο ζητήματα που εγείρουν ερωτήματα – κυρίως ως προς το βαθμό πραγμάτωσης της δυναμικής του.
Σε μια προσπάθεια απάντησης αυτών των ερωτημάτων, αλλά και χαρτογράφησης του ελληνικού δημοσιογραφικού Twitter, διεξήχθη έρευνα σε τέσσερις λογαριασμούς που ανήκουν σε παραδοσιακά μέσα (Πρώτο Θέμα, Καθημερινή, ΣΚΑΪ και ΕΡΤ), τρεις που ανήκουν σε μέσα αμιγώς διαδικτυακά (Protagon, In και News247) και σε τρεις δημοσιογράφους (Ν. Χατζηνικολάου, Π. Τσαπανίδου και Κ. Βαξεβάνης).
Η έρευνα βασίστηκε στη λεγόμενη ψηφιακή εθνογραφία (digital ή virtual ethnography) σε συνδυασμό με ανάλυση περιεχομένου. Στόχος της ήταν να καταγραφεί η «συμπεριφορά» των συμμετεχόντων στο Twitter που συνδέονται με τα μέσα. Η επιλογή των λογαριασμών έγινε με δύο κριτήρια: αφενός τη δημοφιλία των μέσων με βάση την κατάταξή τους και αφετέρου τη δημοφιλία των λογαριασμών τους στο Twitter, προσμετρημένη από τον αριθμό των ακολούθων, για το μελετώμενο διάστημα.
Η έρευνα πραγματοποιήθηκε σε δύο φάσεις: τον Απρίλιο του 2012 και τον Φεβρουάριο του 2014, προς επαλήθευση ή μη των αποτελεσμάτων. Παράλληλα μελετήθηκε η απεύθυνση των χρηστών προς τους λογαριασμούς αυτούς ώστε να παρατηρηθεί κατά πόσο οι χρήστες επιλέγουν να εμπλακούν σε διάλογο, αλλά και ο βαθμός της αμφίδρομης επικοινωνίας.
Σε ό,τι αφορά τα παραδοσιακά μέσα, οι λογαριασμοί τους στο Twitter παρουσιάζονται ως ένα αυτοματοποιημένο σύστημα άμεσα συνδεδεμένο με την ιστοσελίδα τους. Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη φάση της έρευνας φαίνεται πως χρησιμοποιούν το Twitter για να διευρύνουν το αναγνωστικό ή το τηλεοπτικό τους κοινό. Διακρίνεται ένας βαθμός αμηχανίας, καθώς τα tweets εμφανίζονται χωρίς κάποια σειρά σημαντικότητας ή επικαιρότητας – θα μπορούσε να ειπωθεί με πλήρη απουσία ενός τυπικού “agenda-setting”.
Ένα εξίσου σημαντικό στοιχείο αφορά τη θεματική ομοιογένεια που παρουσιάζουν τα μέσα μεταξύ τους – ένα φαινόμενο που δεν είναι νέο καθώς η κουλτούρα της «αντιγραφής-επικόλλησης» αποτελεί πραγματικότητα και για τις ιστοσελίδες. Ένα ακόμα σημείο, μάλλον ειρωνικό, που αφορά αυτή την κατηγορία δημοσιογραφικών μέσων είναι πως παρότι μέσα από τις παραδοσιακές πλατφόρμες τους ενθαρρύνουν το κοινό να συμμετέχει στο διάλογο στα κοινωνικά μέσα, το αποτέλεσμα είναι μάλλον αποθαρρυντικό: όποιος επιλέξει να το κάνει, καταφέρνει μόνο να τροφοδοτήσει τα εκτός δικτύου μέσα με σχόλια και να ενισχύσει την υπάρχουσα μονόδρομη επικοινωνία.
Αντίστοιχη είναι η κατάσταση και στους λογαριασμούς των αμιγώς διαδικτυακών μέσων που παρουσιάζουν ομοιότητες τόσο μεταξύ τους όσο και με τα παραδοσιακά μέσα κατά τη διάρκεια και των δύο φάσεων της έρευνας. Παρά την εξοικείωση με το διαδικτυακό χώρο, χάρη στην αμιγώς ψηφιακή τους φύση, δεν παρατηρείται κάποια σημαντική διαφορά. Δεν θα ήταν υπερβολή να ειπωθεί πως η χρήση τους αυτή εν πολλοίς ακυρώνει την «κοινωνική» υφή της πλατφόρμας και θυμίζει τα πρώτα χρόνια του Ιστού και τη διάχυτη αδεξιότητα στη χρήση του.
Σχετικά με την τελευταία υπό μελέτη κατηγορία, αυτή των δημοσιογράφων, η έρευνα ανέδειξε πολλές διαφορές στο πώς επιλέγουν να χρησιμοποιήσουν το Twitter, ωστόσο ένα γενικό χαρακτηριστικό είναι πως οι λογαριασμοί τους είναι περισσότερο προσωπικοί και λιγότερο επαγγελματικοί – συνεπώς η χρήση του μέσου είναι ευθέως ανάλογη με την προσωπικότητα του εκάστοτε δημοσιογράφου.
Μερικά σημεία διαφοράς με τα παραδοσιακά και τα διαδικτυακά μέσα είναι πως παρουσιάζεται μεγαλύτερη ελευθερία λόγου και διατύπωσης, περισσότερη έμφαση στην επικοινωνιακή πλευρά και πολυεπίπεδη συνοχή με τον εκτός δικτύου κόσμο τόσο στη δημοφιλία τους όσο και στο περιεχόμενο των tweet τους, που πλειοψηφικά αφορούν την εκτός δικτύου επαγγελματική τους δραστηριότητα.
Οι συγκεκριμένοι δημοσιογράφοι σε μεγάλο βαθμό κάνουν χρήση του retweet – της διάδοσης κάποιου tweet που έχει δημοσιευτεί από κάποιο άλλο πρόσωπο – και συμμετέχουν στο διάλογο, χωρίς ωστόσο να λείπει η προώθηση του δημοσιογραφικών τους δραστηριοτήτων στο παραδοσιακό μέσο στο οποίο εργάζονται. Μολονότι οι λογαριασμοί των δημοσιογράφων διαφέρουν από αυτούς των λοιπών μέσων, δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι καινοτομούν στο δημοσιογραφικό πεδίο.
Τέλος, αναφορικά με την πλευρά των χρηστών, παρατηρείται μεγάλος βαθμός απεύθυνσης προς τα μέσα και ακόμα μεγαλύτερος προς τους δημοσιογράφους – ακόμα και τις ώρες που δεν παρεμβαίνουν από κάποιο παραδοσιακό μέσο. Το σημαντικότερο εύρημα είναι ίσως η θέληση των χρηστών για συμμετοχή στη δημοσιογραφική διαδικασία κυρίως μέσω της κοινοποίησης δημοσιογραφικού υλικού, ενώ τα tweets που απευθύνουν μπορούν να ενταχθούν σε πέντε γενικές κατηγορίες: σύνδεσμοι, προσωπικά ή γενικά σχόλια για την επικαιρότητα, διατύπωση ερωτήσεων, παροχή πληροφοριών καθώς και ευχές ή προσωπικά μηνύματα (κυρίως προς τους δημοσιογράφους).
Συνοψίζοντας, διαφαίνεται ότι το ελληνικό δημοσιογραφικό Twitter βρίσκεται σε αρχικό στάδιο, με τους συμμετέχοντες να μην έχουν ανακαλύψει πλήρως τη δυναμική του μέσου. Η έρευνα δεν επιβεβαίωσε ούτε τον ανατρεπτικό ρόλο του μέσου ούτε την πραγμάτωσή του ως ένα δίκτυο με ευρείες δημοσιογραφικές δυνατότητες σημειώνοντας έτσι την ανάγκη να μελετηθεί ευρύτερα.
Δεδομένης της εξελικτικότητας του θέματος, υπογραμμίζει ταυτόχρονα και την ανάγκη προσαρμοστικότητας στα νέα μέσα από πλευράς δημοσιογράφων που πιθανόν να τους βοηθήσουν να οδηγήσουν το επάγγελμά τους ένα βήμα πιο πέρα – ακολουθώντας πάντα τους δεοντολογικούς κανόνες. Άλλωστε, όπως γράφει και ο Allan Stuart «το τι θεωρείται δημοσιογραφία, για αυτούς που είναι συνδεδεμένοι με τις ανάγκες της κοινωνίας, είναι πάντοτε ανοιχτό προς διαπραγμάτευση»(Stuart, A. 2006).
* Η Χρυσή Δαγουλά είναι ιστορικός και υποψήφια διδάκτωρ στο τμήμα Δημοσιογραφίας του Πανεπιστημίου του Sheffield
Βιβλιογραφία
Σιαπέρα, E. & Δημητρακοπούλου, Δ. (2012). Διαδίκτυο και Δημοσιογραφία: Παραδοσιακές και Εναλλακτικές Μορφές, Ζητήματα Επικοινωνίας, 14-15 (30-46)
Hermida, A. et al. (2012). Share, Like, Recommend: Decoding the social media news consumer. Journalism Studies, 13(5), pp.815–824
Mayfield, A. (2008). What is Social Media?, iCrossing
Atton, C. & Hamilton, J. (2010). Alternative Journalism 2nd ed., London: Sage Publications.
Hermida, A. et al. (2011). The Active Recipient:Participatory Journalism Through the Lens of the Dewey-Lippmann Debate. #ISOJ, the official research journal of the International Symposium on Online Journalism.
Hermida, A. (2012). Social Journalism: Exploring how Social Media is Shaping Journalism. In E. Siapera & A. Veglis, eds. The Handbook of Global Online Journalism. West Sussex: Wiley & Blackwell, pp. 309–328.
Bruns, A. & Burgess, J. (2012). Researching News Discussions on Twitter. Journalism Studies, 13(5-6), pp.801–814
Papacharissi, Z. (2015). Affective Publics: sentiment, technology and politics, New York: Oxford University Press
Internet Live Stats, Διαθέσιμο στο: http://www.internetlivestats.com/
Newman, N., Levy, D.A. & Kleis Nielsen, R. (2015). Reuters Institute Digital News Report 2015, Oxford. Available at: https://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/sites/default/files/Reuters Institute Digital News Report 2015_Full Report.pdf
Van der Zee, B. (2009). Twitter Triumphs. Index on Censorship, 38(4), pp.97–102.
Grossman, L., 2009. Iran’s Protests : Why Twitter Is the Medium of the Movement. Time, pp.4–7.
Mills, A. et al. (2009). Web 2.0 emergency applications: how useful can twitter be for emergency response. Available at: http://denman-mills.net/web_documents/jips_mills.etal._2009.07.22_finalsubmission.pdf.
Farhi, P. (2009). The Twitter Explosion. American Journalism Review, 31 (May 2009), pp.1–6. Available at: http://www.ajr.org/article.asp?id=4756.
Hermida, A. (2010). Twittering the News. Journalism Practice, 4(3), pp.297–308.
Hermida, A. (2014). Twitter as an Ambient News Network. In K. Weller et al., eds. Twitter and Society. New York: Peter Lang, pp. 359–372.
Alexa, WebAnalytics, Διαθέσιμο στο: http://www.alexa.com/
Stuart, A. (2006). Online News: Journalism and the Internet. London: Open University Press
