του Μιχάλη Γουδή*
Δεν είναι μόνο τα fake news που κατακλύζουν σήμερα τη δημόσια σφαίρα. Εξίσου παρούσες – και αντίστοιχα επικίνδυνες – είναι και οι πάσης φύσεως πληροφορίες που διαχέονται με απίστευτη ταχύτητα, παρά την αβεβαιότητα του πομπού σχετικά με την ακρίβειά τους. Αρκεί να σκεφτούμε πόσες φορές ακούμε ή διαβάζουμε κάθε εβδομάδα μία πρόταση που ξεκινάει με την εισαγωγή «είμαι (σχεδόν) σίγουρος/η». Έτσι δημιουργείται άλλη μια γκρίζα ζώνη που ανθεί στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης και πολλές φορές και στα ΜΜΕ, ιδίως στο ραδιόφωνο αλλά και στο διαδίκτυο, όπου η ταχύτητα κυριαρχεί έναντι της διασταύρωσης. Αυτή η γκρίζα ζώνη γεννά ταυτόχρονα την ανάγκη για συνεχή ανάπτυξη της δημοσιογραφίας των δεδομένων (data journalism)
Στην εποχή όπου τα δεδομένα, η διαχείριση και η αξιοποίησή τους παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο, η ερευνητική δημοσιογραφία συνάντησε μία ιστορική πρόκληση: να αναπροσαρμόσει τον τρόπο άσκησής της. Ο συνδυασμός των νέων εργαλείων, των κυριολεκτικά αμέτρητων βάσεων δεδομένων και η συνολική αλλαγή τής συμπεριφοράς του κοινού όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο καταναλώνει το περιεχόμενο των Μέσων αποτελούν συνθήκες βασικές και αναγκαίες για τη δημοσιογραφία των δεδομένων. Στις αμέτρητες ανακρίβειες που διαχέονται στη δημόσια σφαίρα και επηρεάζουν την κοινή γνώμη, η δημοσιογραφία των δεδομένων έχει τη δύναμη να απαντήσει με ένα infographic, έναν χάρτη ή απλώς με τη δημοσίευση μιας συλλογής πληροφοριών, αποκαθιστώντας την αλήθεια.
Τα παραδείγματα που αποδεικνύουν τον αντίκτυπο της συγκεκριμένης δημοσιογραφικής πρακτικής αυξάνονται χρόνο με τον χρόνο, με αποτέλεσμα η δημοσιογραφία δεδομένων να καταστεί από αναδυόμενη προσέγγιση σε βασικό δομικό υλικό των σημερινών αιθουσών σύνταξης. Αξίζει να σταθούμε, ενδεικτικά, σε τρία από αυτά:
Το Datablog του Guardian
Το Datablog που ξεκίνησε οη εφημερίδα Guardian (https://www.theguardian.com/data) στη Μεγάλη Βρετανία είναι μία συνεχώς εμπλουτιζόμενη πηγή εξαιρετικών ιστοριών που λέγονται με τη βοήθεια δεδομένων. Η εφημερίδα έχει επενδύσει όσο λίγα Μέσα στην Ευρώπη στη σωστή αξιοποίηση των δεδομένων και στη χρήση των πολυμέσων την τελευταία δεκαετία, με ορόσημο την κάλυψη των διαδηλώσεων του G20 το 2009 από τον Paul Lewis μέσω crowdsourcing.
Η συλλογή ρεπορτάζ Radmesser της Tagesspiegel
Η Βερολινέζικη Tagesspiegel (καθρέφτης της ημέρας) παρουσίασε σειρά ρεπορτάζ (https://interaktiv.tagesspiegel. de/radmesser/) που υλοποιήθηκε μέσω καινοτόμων πρακτικών με τη συνεργασία 11 δημοσιογράφων, φυσικών αλλά και ειδικών στους αλγόριθμους μηχανικής μάθησης (machine learning)! Βασικός στόχος υπήρξε η συνεισφορά πρωτογενών δεδομένων στη δημόσια συζήτηση γύρω από τους κινδύνους χρήσης του ποδηλάτου σε μία πόλη όπως η γερμανική πρωτεύουσα. Έτσι, το project Radmesser παρουσίασε 17.000 περιπτώσεις προσπέρασης ποδηλάτων από αυτοκίνητα, με τη βοήθεια αισθητήρων και μαρτυριών, για να μετρήσει και να οπτικοποιήσει κατά πόσο το αίσθημα του φόβου ποδηλασίας στο Βερολίνο έχει βάση.
The Refugee Project
Η συγκεκριμένη περίπτωση (http://www.therefugeeproject. org/ ) δεν είναι ένα δημοσιογραφικό project, αλλά περισσότερο ένα εξαιρετικό παράδειγμα που αποδεικνύει τη δύναμη των δεδομένων για την αποτύπωση της έντασης μίας από τις σημαντικότερες προκλήσεις της εποχής μας: το προσφυγικό ζήτημα. Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ φιλοξενεί και παρέχει ελεύθερη online πρόσβαση σε μία δυναμική συλλογή δεδομένων γύρω από τις μεταναστευτικές ροές των τελευταίων 50 ετών, που δημιουργήθηκε από το γραφείο επικοινωνίας Hyperakt.
Είναι σαφές πως η πρακτική που θέτει στο επίκεντρο τα δεδομένα αλλάζει σημαντικά το ρόλο των δημοσιογράφων. Πλέον, για την παραγωγή περιεχομένου είτε πρέπει να αναπτύξουν νέες δεξιότητες είτε να συνεργαστούν με καινούργια άτομα που προστίθενται στο δυναμικό των ΜΜΕ, όπως data visualisation experts ή developers. Έτσι, ο δημοσιογράφος είτε παίζει τριπλό ρόλο είτε γίνεται κομμάτι μιας αλυσίδας παραγωγής περιεχομένου που περι- λαμβάνει τρία βασικά στάδια.
Η νέα αλυσίδα παραγωγής περιεχομένου
Αρχικά, όπως σε κάθε ρεπορτάζ, γίνεται αναγνώριση των θεμάτων προς διερεύνηση. Ακολουθεί η έρευνα για τη συλλογή των δεδομένων, το φιλτράρισμα των βάσεων δεδομένων για την ανάδειξη του χρήσιμου υλικού και φυσικά ο έλεγχος των πληροφοριών. Τα δεδομένα δεν είναι μόνο ιδανικός τρόπος για να παρουσιαστεί η αλήθεια, αλλά εξίσου κατάλληλο μέσο για το καμουφλάρισμα ενός ψέματος με αληθοφάνεια. Με λίγα λόγια, ο δημοσιογράφος είναι αυτός που διευθύνει τη διαδικασία στην οποία προστίθεται άλλος ένας καινούργιος – και ο εν πολλοίς καθοριστικός – «παίκτης», ο πάροχος των δεδομένων, στον οποίο θα αναφερθούμε παρακάτω.
Στη συνέχεια, κρίσιμη παράμετρος είναι η οπτικοποίηση του υλικού. Η ποιότητα, η σαφήνεια και η ελκυστικότητα είναι βασικά κριτήρια που, αν δεν πληρούνται τότε, όσο καλή και αν είναι μία βάση δεδομένων, μπορεί να μη φθάσει ποτέ στο κοινό που είναι εθισμένο σε
«όμορφο» περιεχόμενο.
Τέλος, ο δυναμικός χαρακτήρας της παρουσίασης πολύ πιθανό να απαιτεί τις δεξιότητες ενός developer, που θα επιτρέψει στο κοινό να επεξεργαστεί τον τρόπο παρουσίασης των δεδομένων, φιλτράροντας, αλλάζοντας τον τρόπο οπτικοποίησης και φυσικά επιτρέποντας τον διαμοιρασμό – κομβικής σημασίας στην εποχή «μοιράζομαι άρα υπάρχω».
Το διεθνές συνέδριο ‘Dataharvest’ με την κατοικία στο επίκεντρο το 2019
Αυτή η νέα επαγγελματική πραγματικότητα καθιστά επιτακτική τη συνεχή κατάρτιση των δημοσιογράφων – κάτι που δεν είναι νέο, φυσικά…– ενθαρρύνοντας παράλληλα περισσότερο από ποτέ τις διεθνείς συνεργασίες. Άλλωστε, τα δεδομένα αποκτούν προστιθέμενη αξία όταν μπορούν να συγκριθούν με αντίστοιχα που αφορούν άλλες χώρες ή περιοχές του πλανήτη. Με σκοπό να ανταποκριθεί σε αυτές τις δύο βασικές ανάγκες των δημοσιογράφων σήμερα, διοργανώθηκε για πρώτη φορά το 2009 το Ευρωπαϊκό Συνέδριο Ερευνητικής Δημοσιογραφίας με τον ευφάνταστο τίτλο Dataharvest, κοινώς ο θερισμός των δεδομένων (https://dataharvest.eu/). Μέσα από αυτήν την αδιάλειπτη πορεία της τελευταίας δεκαετίας, το συνέδριο έχει καταφέρει να γίνει σημείο αναφοράς του κλάδου. Είναι ενδεικτικό πως μία διεθνής συνάντηση 35 δημοσιογράφων το 2009 έχει εξελιχθεί σήμερα σε ένα πολυήμερο συνέδριο εκατοντάδων συμμετεχόντων.
Είχα την τύχη να παρευρεθώ στο Dataharvest του 2019 που φιλοξενήθηκε στο Πανεπιστήμιο του Μέχελεν στη Φλάνδρα του Βελγίου με διπλή ιδιότητα, αυτή του δημοσιογράφου αλλά και εκείνη του υπευθύνου επικοινωνίας της ευρωπαϊκής ομοσπονδίας για την κατοικία, Housing Europe. Ο λόγος ήταν πως το θέμα της χρονιάς ήταν η κατοικία ως όχημα ανάπτυξης διεθνών συνεργασιών στο πεδίο της ερευνητικής δημοσιογραφίας με τη χρήση δεδομένων.
Η κατοικία προσφέρεται ως πραγματικά ταιριαστό θέμα στη δημοσιογραφία των δεδομένων για μια σειρά από λόγους. Μολονότι η στέγαση αποτελεί ζήτημα με ισχυρά τοπικά χαρακτηριστικά, είναι πολύ σημαντικό να είναι κάποιος σε θέση να συγκρίνει τις διάφορες τοπικές πραγματικότητες προκειμένου να αντιληφθεί τη μεγάλη εικόνα. Αυτή η τελευταία παράμετρος είναι κατ’ εξοχήν σημείο αφετηρίας για ρεπορτάζ δημοσιογραφίας δεδομένων. Επιπλέον, η κατοικία είναι συνδεδεμένη όσο λίγοι τομείς με το μεγάλο κεφάλαιο που, ως γνωστόν, δεν γνωρίζει σύνορα, καλώντας για δημοσιογραφικές έρευνες που «ακολουθούν» το χρήμα προκειμένου να εξηγήσουν την τροπή που παίρνουν οι αγορές κατοικίας, ειδικά στις μεγάλες πόλεις σήμερα.
Παράλληλα, η κατοικία αναδεικνύει με γλαφυρό τρόπο τον ρόλο του «νέου παίκτη», στον οποίο αναφερθήκαμε νωρίτερα, αυτόν του παρόχου των δεδομένων. Στοιχεία για την κατοικία παράγουν και μοιράζονται ακαδημαϊκοί, δημόσιοι φορείς και υπουργεία, τοπικές αρχές, διεθνείς οργανισμοί όπως ο ΟΟΣΑ και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών όπως η Housing Europe, εταιρίες αλλά και τράπεζες… Οπότε η αναγνώριση της όποιας φόρτισης μπορεί να κουβαλούν τα δεδομένα είναι θεμελιώδης, ενώ η ανάγκη σύνθεσης μάλλον μονόδρομος. Έτσι, ο χειρισμός των πηγών καθίσταται πιο πολύπλοκη υπόθεση σε σχέση με το παρελθόν, καθώς απαιτεί από τους δημοσιογράφους να κατανοήσουν αρχικά οι ίδιοι ζητήματα με έντονη τοπική διάσταση, αλλά σαφώς διεθνείς προεκτάσεις, επαναφέροντας συνεχώς στο τραπέζι ερωτήσεις όπως με ποιους μπορούν να συνεργάζονται και μέχρι ποιο σημείο μπορούν να τους εντάξουν στην ιστορία που θέλουν να πουν.
Απότοκη των συζητήσεων γύρω από τα θέματα αυτά με όχημα την κατοικία είναι σε πρώτη φάση μία λίστα ανταλλαγής μηνυμάτων ηλεκτρονικού ταχυδρομείου που θα λειτουργεί ως κόμβος διαμοιρασμού πληροφοριών, βάσεων δεδομένων, σχετικών ρεπορτάζ, επαφών, κ.λπ. ανάμεσα σε δημοσιογράφους, ακαδημαϊκούς ερευνητές, ακτιβιστές, αλλά και εκπροσώπους της κοινωνίας πολιτών με εξειδίκευση στην κατοικία. Όπως λέει ο διαχειριστής της λίστας, που αριθμεί ήδη περισσότερα από 80 μέλη σε ολόκληρη την Ευρώπη, Jose Miguel Calatayud του ιδρύματος Arena for Journalism in Europe: «θέλουμε να παράσχουμε ένα ισχυρό εργαλείο διασυνδέοντας μία κοινότητα ανθρώπων με κοινό ενδιαφέρον την κατανόηση και την παρουσίαση των προ- κλήσεων γύρω από την κατοικία σήμερα».
*Δημοσιογράφος, ζει και εργάζεται στις Βρυξέλλες, είναι υπεύθυνος Επικοινωνίας της Housing Europe (about.me/michalis.goudis).
Αφού βρεθήκατε στη σελίδα μας, θα θέλαμε να σας ζητήσουμε μια χάρη. Κάθε μέρα, όλο και περισσότεροι άνθρωποι διαβάζουν και υποστηρίζουν το δημοσιογραφικό μας περιεχόμενο, το οποίο στόχος μας είναι να είναι πάντα προσβάσιμο σε όλους, ασχέτως οικονομικής ή κοινωνικής κατάστασης.
Το περιεχόμενο που παράγουμε βασίζεται μόνο στις δικές μας αποφάσεις, στη δική μας κρίση και δεν επηρεάζεται από διαφημίσεις ή από τις προτιμήσεις ιδιοκτητών, πολιτικών ή μετόχων. Η συντακτική μας ομάδα δρα ανεξάρτητα, έχοντας ως βασική αξία ότι πρέπει να δίνουμε φωνή σε όσους δεν ακούγονται αρκετά και να ασκούμε πιέσεις στους ισχυρούς. Και αυτό είναι το στοιχεία που μας διαφοροποιεί από άλλα Μέσα Ενημέρωσης, ειδικά σε μια εποχή όπου η ύπαρξη μιας διαφανούς και ανεξάρτητης δημοσιογραφίας είναι κρίσιμη. Η υποστήριξή σας μας δίνει δύναμη και μας επιτρέπει να δουλεύουμε με τον τρόπο που το κάνουμε μέχρι τώρα.
Στηρίξτε τη Δημοσιογραφία έστω και με €5 - θα σας πάρει μόνο ένα λεπτό. Ευχαριστούμε.
