του Μιχάλη Παναγιωτάκη*
Μαζικά Μέσα Ενημέρωσης, Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας
Πρέπει να αναλογιστούμε ξανά τι είναι ΜΜΕ σήμερα. Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, όχι απλά Ενημέρωσης. Το Μέσο (medium), το υλικό μέσα από το οποίο διαδίδεται ένα σήμα. Ο διαμεσολαβητής της πληροφορίας. Τα Μέσα είναι άλλωστε εκείνα που καθιστούν δημόσια μια πληροφορία. Τα Μέσα μετατρέπουν μια σειρά δεδομένων σε πληροφορία, τα Μέσα μεταφέρουν δεδομένα, πληροφορίες πάσης φύσεως και εγκυρότητας και γνώση, καθώς και οτιδήποτε περνιέται για γνώση στον χρήστη τους. Τα Μέσα είναι το αισθητήριο όργανο των πολιτών για τα δημόσια πράγματα, για την επαφή με το απομακρυσμένο αλλά σημαντικό: από τις τεχνολογικές εξελίξεις μέχρι τα γεωπολιτικά παίγνια, από τα σχέδια για το ύψος των συντάξεων μέχρι την κλιματική αλλαγή, από τις καινούργιες ταινίες και τις παραγωγές μέχρι το νέο καταναλωτικό προϊόν, από τη μόδα μέχρι την υψηλή κουλτούρα.
Είναι Μέσα Επικοινωνίας και όχι μόνο Ενημέρωσης, επειδή η δημοσιογραφική διάσταση είναι μόνο μία από τις λειτουργίες των ΜΜΕ. Από την εποχή της ραδιοτηλεόρασης, πριν από το διαδίκτυο, τα ΜΜΕ δεν ενημέρωναν απλά, ούτε καν ήταν αυτή η βασική τους λειτουργία. Παρήγαγαν πολιτιστικά αγαθά (σειρές, καλλιτεχνικό περιεχόμενο κ.λπ.), φιλοξενούσαν (και καθοδηγούσαν) τη δημόσια συζήτηση, μετέδιδαν ιστορικά ντοκιμαντέρ, ιατρικές συμβουλές, ιδέες για το σπίτι, συνταγές μαγειρικής κ.λπ. Συν-κατασκεύαζαν και νοηματοδοτούσαν τη συνολική πραγματικότητα, της οποίας την εξέλιξη παρακολουθούσαν. Μετέφεραν πολιτιστικό περιεχόμενο.
Φυσικά τα Μέσα μετέδιδαν και διαφημίσεις, πάνω στις οποίες στηριζόταν όλο το οικονομικό μοντέλο τους. Μπορεί κάποιος να επιχειρηματολογήσει πως και οι διαφημιστικές εταιρίες ακόμα ήταν και είναι οι ίδιες Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας.
Από τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας στα Μέσα Μαζικής Επιτήρησης
Τα Μέσα πριν το διαδίκτυο ήταν μονόδρομα. Η σχέση τους με το κοινό που τα διάβαζε, τα άκουγε ή τα έβλεπε, ήταν σχέση πομπού-δέκτη. Το διαδίκτυο το άλλαξε αυτό, αφού το ίδιο είναι εκ κατασκευής αμφίδρομο. Αρχικά, έδωσε σε ένα ευρύ στρώμα χρηστών τη δυνατότητα να συμμετέχουν σε συζητήσεις online μέσα από ηλεκτρονικά φόρουμ και να δημιουργούν προσωπικές ιστοσελίδες, τη δυνατότητα να σχολιάζουν άρθρα και να αναρτούν τα σχόλιά τους στα ΜΜΕ, και – μετά το λανσάρισμα του web 2.0 και των Υπηρεσιών Κοινωνικής Δικτύωσης (ΥΚΔ) – τη δυνατότητα καθενός να γίνεται κόμβος πληροφορίας, και επισκεψιμότητας, ένα προσωπικό ή συλλογικό ΜΜΕ, ενώνοντας πολλαπλές σφαίρες προσωπικής ενημέρωσης σε μία πλατφόρμα. Αυτός ο «εκδημοκρατισμός», με σημαντικές εξαιρέσεις, βασίστηκε στην δωρεάν παροχή πλατφόρμας και χώρου από τις ΥΚΔ και τις μηχανές αναζήτησης, που τελικά δεν είναι φυσικά «δωρεάν». Σε αντίτιμο, οι υπηρεσίες αυτές αντλούν πληροφορία από τους χρήστες. Η ποσότητα των πληροφοριών που συλλέγονται από τους χρήστες υπερέβη κάθε προηγούμενο, όταν το κινητό έγινε η συνηθέστερη πλατφόρμα πρόσβασης στο διαδίκτυο. Οι υπηρεσίες αυτές (που είναι ΜΜΕ) μπορούν να γνωρίζουν πού βρίσκεσαι, τι κάνεις, ποια είναι τα ενδιαφέροντά σου και να σου παρουσιάσουν αλγοριθμικά διαφημίσεις που ταιριάζουν απόλυτα με τα ενδιαφέροντά σου, τις αναζητήσεις σου, την τοποθεσία στην οποία βρίσκεσαι. Έγιναν Μέσα Αμφίδρομης Μαζικής Επικοινωνίας, τα οποία δεν επικοινωνούν μόνο πληροφορίες και περιεχόμενο από τον έξω κόσμο προς τους χρήστες, αλλά και αντίστροφα. Οι δύο μεγαλύτερες εταιρίες του διαδικτύου, η Google και το Facebook ως προς την οικονομική τους βάση, είναι διαφημιστικές εταιρίες. Η διαφήμιση, από χρηματοδότης των Μήντια, αναβαθμίστηκε σε όχημά τους. Οι δύο αυτές εταιρίες είναι οι μεγαλύτεροι συλλέκτες προσωπικών δεδομένων στον κόσμο.
Τις εν λόγω πληροφορίες όμως δεν τις διαθέτουν και δεν τις διακινούν μόνο η Google και η facebook. Τις διέθεταν και τις εμπορευματοποίησαν άμεσα οι εταιρίες κινητής, οι κατασκευαστές λειτουργικών συστημάτων (Microsoft, Apple, Android), οι κατασκευαστές τηλεφώνων, οι πάροχοι διαδικτύου και κινητής τηλεφωνίας. Εδώ η ιδέα του Μέσου Μαζικής Επικοινωνίας αντιστρέφεται πλήρως, καθώς ένα τμήμα των δραστηριοτήτων των εταιριών αυτών αντλεί έσοδα από τούτη την ανάποδη μαζική επικοινωνία, των πολιτών προς τις εταιρίες. Έτσι, γίνεται Μέσο Μαζικής Επιτήρησης.
Σιγά-σιγά οι εταιρίες που έτρεχαν επιχειρηματικά μοντέλα πάνω σε δεδομένα πελατών και αντλούσαν κέρδη από αυτά πολλαπλασιάστηκαν. Σήμερα σε παρακολουθούν και σε καταγράφουν, όχι μόνο όλες οι εταιρίες που αναφέραμε, αλλά και το αυτοκίνητό σου, η εφαρμογή που μετρά τους σφυγμούς της καρδιάς σου, το στρώμα σου, η λάμπα σου, ο θερμοσίφωνάς σου κ.λπ. Η διαχείριση των δεδομένων που παράγουν οι χρήστες βασικών υπηρεσιών, και τα οποία αφορούν είτε τους ιδίους (για στόχευση διαφήμισης) είτε χρησιμοποιούνται για την παραγωγή χρηστικής πληροφορίας για εταιρίες και οργανισμούς κάθε είδους εξαπλώνεται, συγκεντρώνεται και κυριαρχεί. Πρόκειται για ένα μοντέλο καπιταλισμού που η Shoshana Zuboff, καθηγήτρια στο Harvard Business School, ονόμασε «καπιταλισμό της επιτήρησης» στο βιβλίο της The Age of Surveillance Capitalism. [1] Αυτό το μοντέλο διατρέχει, και κατά τη Zuboff καθορίζει, τον τρόπο παραγωγής και το μοντέλο της παγκόσμιας οικονομίας πλέον, και αποτελεί κατά τη συγγραφέα μια συνεχή πηγή διεύρυνσης όχι μόνο των οικονομικών, αλλά και των κοινωνικών και των επιστημονικών ανισοτήτων. [2] Οι χείμαρροι και οι ποταμοί της νομότυπα «υποκλαπείσας» πληροφορίας δεν ρέουν απομονωμένοι, αλλά χύνονται στους Αμαζόνιους της Google και του Facebook (και όλο και περισσότερο της Amazon φυσικά). Όπως αποκάλυψε έρευνα της WSJ, και αναφέρει η Zuboff στο τελευταίο της άρθρο στους New York Times, [3] το Facebook, «λαμβάνει δεδομένα [καρδιακής λειτουργίας] από το Instant Heart Rate: HR Monitor, δεδομένα κύκλων εμμηνόρροιας από το Flo Period & Ovulation Tracker καθώς και δεδομένα που αποκαλύπτουν το ενδιαφέρον για ακίνητα από το Realtor.com – και όλα αυτά χωρίς να το γνωρίζουν οι χρήστες του». Η Google ήδη έχει φθάσει σε συμφωνία με το Βρετανικό Εθνικό Σύστημα Υγείας για να πάρει τα (ανωνυμοποιημένα;) στοιχεία υγείας του Βρετανικού πληθυσμού. [4] Το δια- δίκτυο των αντικειμένων (Internet of Things) που έχει ήδη αρχίσει να εφαρμόζεται, θα οδηγήσει σε ακόμα πιο ακραία επιτήρηση των πολιτών (θα σε επιτηρεί η καφετιέρα σου), και οι «έξυπνες πόλεις» θα αντλήσουν προσωπικά δεδομένα και από τους δημόσιους χώρους. Πρόκειται για ένα τεχνολογικό μέλλον επιτήρησης συγκριτικά με το οποίο το Πανοπτικόν του Μπένθαμ και το μάτι του Μεγάλου Αδελφού του Όργουελ μοιάζουν με υποκλοπές συνοικιακού ιδιωτικού ντετέκτιβ.
Τα δεδομένα αυτά, όπως είπαμε, έχουν πολλές χρήσεις, ως ύλη για την καλύτερη διαφημιστική στοχοποίηση και ως στατιστική πληροφορία, αλλά ο στρατηγικότερος ρόλος που παίζουν αφορά την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ). [5] Και μέσα από αυτή τους τη λειτουργία η Zuboff θεωρεί πως κρύβεται ο μείζων κίνδυνος της δημιουργίας γνώσης μόνο για μία ελίτ, αποκομμένης από το δημόσιο έλεγχο ή την πρόσβαση. Διότι η εργαλειοποίηση της ΤΝ σε συνδυασμό με την υπάρχουσα εμπειρία στόχευσης διαφημίσεων οδηγεί σε ένα ακόμα πιο επικίνδυνο μονοπάτι: εκείνο της καθοδήγησης και του ελέγχου των πολιτών. Ήδη, οι εξελίξεις στο πολιτικό επίπεδο με τα σκάνδαλα της Cambridge Analytica, ανεξάρτητα πώς αξιολογεί κανείς την αποτελεσματικότητά τους, δείχνουν πως υπάρχει ήδη ζήτηση για αλγοριθμική επιτήρηση μεγάλης κλίμακας για τον επηρεασμό και τη χειραγώγηση των πεποιθήσεων των πληθυσμού. Ισχυρίζομαι πάντως πως οι ανησυχίες της Zuboff έχουν βάση ως προς την κλίμακα, αλλά σαν πρακτική υπάρχουν τουλάχιστον από την εποχή που πρωτοδιατυπώθηκαν από τον Bernays [6] και σαν τεχνολογικά ενισχυμένη ανησυχία από τον Stafford Beer. [7] Όμως ο συναγερμός έχει βάση. Ήδη το επιτηρητικό μοντέλο του καπιταλισμού δρα αρνητικά για τα πολιτικά και τα ατομικά δικαιώματα σε κοινοβουλευτικά περιβάλλοντα, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί και γεωπολιτικό δεκανίκι των ΗΠΑ.
Το διαδικτυακό ολιγοπώλιο, η επιτήρηση και τα ανθρώπινα δικαιώματα
Τον Νοέμβριο του 2019, η Διεθνής Αμνηστία εξέδωσε Έκθεση με τίτλο: «Οι γίγαντες της επιτήρησης: πώς το επιχειρηματικό μοντέλο της Google και του Facebook απειλεί τα ανθρώπινα δικαιώματα». [8] Πρόκειται για σημαντική παρέμβαση από μια οργάνωση που είναι επιφυλακτική στον λόγο της και θέτει τα ζητήματα πολιτικής κριτικής. Ακολουθούν εκτενή αποσπάσματα από την σύνοψη της έκθεσης, που αναλύουν τις επιπτώσεις του επιχειρηματικού μοντέλου της γενικευμένης επιτήρησης σε βασικά δημοκρατικά δικαιώματα:
…H Google και το Facebook έχουν βοηθήσει στην διασύνδεση του κόσμου και παρείχαν κρίσιμες υπηρεσίες σε δισεκατομμύρια ανθρώπους. Για να συμμετάσχουν ουσιαστικά στην σημερινή οικονομία και κοινωνία οι άνθρωποι έχουν ανάγκη την πρόσβαση στο διαδίκτυο – και στα εργαλεία που η Google και το Facebook προσφέρουν… Το βασισμένο στην επιτήρηση επιχειρηματικό μοντέλο των δύο εταιριών αναγκάζει τους ανθρώπους να δεχθούν μια φαουστική συμφωνία, κατά την οποία μπορούν να ασκήσουν τα ανθρώπινα δικαιώματά τους στο διαδίκτυο υποβαλλόμενοι σε ένα σύστημα που έχει σαν βάση την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πρώτα από όλα, την επίθεση στο δικαίωμα στο ιδιωτικό απόρρητο σε πρωτοφανή κλίμακα και, ακολούθως, σειρά από παρεπόμενα φαινόμενα που θέτουν σε σοβαρό κίνδυνο άλλα δικαιώματα, από κείνο της ελευθερίας της έκφρασης και της γνώμης, έως εκείνο της ελευθερίας της σκέψης και του δικαιώματος να μην υφίσταται κάποιος διακρίσεις…
… Μετά τη συλλογή [των προσωπικών δεδομένων], η Google και το Facebook τα χρησιμοποιούν για να αναλύσουν τους ανθρώπους, να τους κατατάξουν σε ομάδες και να κάνουν προβλέψεις σχετικά με τα ενδιαφέροντά τους, τα χαρακτηριστικά τους και τελικά τη συμπεριφορά τους – ώστε να χρησιμοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές κυρίως για να δημιουργήσουν έσοδα από διαφημίσεις. Ο μηχανισμός αυτός επιτήρησης ξεπερνά τη φόρμα αναζήτησης της Google ή την ίδια τη πλατφόρμα του Facebook. Οι χρήστες παρακολουθούνται σε όλη την διαδρομή τους στον παγκόσμιο ιστό, στις εφαρμογές των κινητών τους και στον πραγματικό χώρο… Οι δύο αυτές εταιρίες μέσα από τη [μηχανική ανάλυση των δεδομένων] έχουν την δυνατότητα να εξάγουν τη διάθεση, την εθνικότητα, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, τις πολιτικές απόψεις και τα τρωτά σημεία των χρηστών τους. Κάποιες από τις κατηγορίες αυτές – συμπεριλαμβανομένων και χαρακτηριστικών που προστατεύονται από τη νομοθεσία για τα ανθρώπινα δικαιώματα – διατίθενται σε τρίτους προς τον σκοπό της στόχευσης των χρηστών του διαδικτύου με διαφημίσεις και άλλου είδους πληροφορίες.
Η πανταχού παρούσα αυτή επιτήρηση έχει υπονομεύσει την ίδια την ουσία του δικαιώματος στο ιδιωτικό απόρρητο. Δεν αποτελεί μόνο μια παρείσφρηση στην προσωπική ζωή δισεκατομμυρίων, η οποία δεν μπορεί ποτέ να είναι ούτε απαραίτητη ούτε συμμετρική. Οι εταιρίες έχουν θέσει σαν προϋπόθεση για την πρόσβαση στις υπηρεσίες τους τη «συγκατάθεση» για την επεξεργασία και τον διαμοιρασμό των προσωπικών τους δεδομένων για μάρκετινγκ ή διαφήμιση…
Οι διαφημιστές ήταν οι αρχικοί ωφελημένοι από τις πληροφορίες αυτές, αλλά άπαξ και δημιουργήθηκαν οι βάσεις δεδομένων των εταιριών, αποτέλεσαν ανυπέρβλητο πειρασμό και για τις κυβερνήσεις. Εύλογα, καθώς η Google και το Facebook έχουν επιτύχει τέτοιας έκτασης άντληση δεδομένων από τα δισεκατομμύρια των χρηστών τους, που θα ήταν προβληματική αν την είχαν άμεσα στα χέρια τους οι κυβερνήσεις… Η καταπάτηση του ιδιωτικού απορρήτου που βρίσκεται στον πυρήνα του επιχειρηματικού μοντέλου της Google και του Facebook γίνεται ξεκάθαρη από το μακρύ ιστορικό σκανδάλων ιδιωτικότητας των δύο εταιριών. Παρά τις διαβεβαιώσεις τους για τη δέσμευσή τους στον σεβασμό της ιδιωτικότητας, είναι δύσκολο να μη δει κανείς τις πολυάριθμες παραβιάσεις σαν κομμάτι της κανονικής λειτουργίας των επιχειρήσεών τους, αλλά σαν απλές παρεκτροπές.
…Οι πλατφόρμες της Google και του Facebook δεν βασίζονται μόνο στην εξαγωγή τεράστιων ποσοτήτων προσωπικών δεδομένων, αλλά στην άντληση περαιτέρω γνώσης και πληροφορίας από αυτά, χρησιμοποιώντας προωθημένα αλγοριθμικά συστήματα. Τα εν λόγω συστήματα έχουν σχεδιαστεί για να βρίσκουν τους καλύτερους τρόπους να επιτύχουν αποτελέσματα προς τα συμφέροντα των εταιριών, συμπεριλαμβανομένης της λεπτομερειακής στόχευσης και παρουσίασης διαφημίσεων, καθώς και συμπεριφορικές προτροπές που κρατούν τους χρήστες απασχολημένους στις πλατφόρμες τους. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, άπαξ και συναθροιστούν τα δεδομένα των χρηστών, να γυρνούν μπούμερανγκ εναντίον τους, με πλήθος απρόβλεπτων τρόπων. Τα αλγοριθμικά αυτά συστήματα έχει αποδειχθεί πως προκαλούν σειρά από αλυσιδωτές επιπτώσεις. οι οποίες συνιστούν σοβαρή απειλή στα δικαιώματα των πολιτών, συμπεριλαμβανομένης της ελευθερίας της έκφρασης και της γνώμης. Οι κίνδυνοι αυτοί μεγεθύνονται ακόμα περισσότερο από το μέγεθος και την εμβέλεια των πλατφορμών της Google και του Facebook… Ακόμα, τα συστήματα που βασίζονται σε πολύπλοκη ανάλυση δεδομένων μπορεί να είναι αδιαφανή ακόμα και για επιστήμονες της πληροφορικής, πολλώ δε μάλλον στα δισεκατομμύρια των χρηστών των οποίων τα δεδομένα υφίστανται επεξεργασία…
…Το επιχειρηματικό μοντέλο των δύο εταιριών έχει βοηθήσει στη συσσώρευση ισχύος, συμπεριλαμβανομένης της οικονομικής και πολιτικής επιρροής, καθώς και της ικανότητας διαμόρφωσης της ψηφιακής εμπειρίας εκατομμυρίων ανθρώπων, κάτι που οδηγεί σε μια άνευ προηγουμένου ασυμμετρία γνώσης μεταξύ των εταιριών και των χρηστών τους – όπως λέει και η Zuboff, «Γνωρίζουν τα πάντα για μας, δεν ξέρουμε σχεδόν τίποτα για αυτές». Η συγκέντρωση ισχύος πηγαίνει χέρι-χέρι με τις επιπτώσεις στα ανθρώπινα δικαιώματα του επιχειρηματικού τους μοντέλου και έχει δημιουργήσει έλλειμμα λογοδοσίας, εξαιτίας του οποίου οι κυβερνήσεις δυσκολεύονται να καταστήσουν τις εταιρίες υπόλογες ή τα άτομα που πλήττονται να μην μπορούν να καταφύγουν στην δικαιοσύνη…
H Google και το Facebook έχουν εφαρμόσει πολιτικές και διαδικασίες που εξετάζουν τις επιπτώσεις στο ιδιωτικό απόρρητο και την ελευθερία της έκφρασης – αλλά προφανώς, λόγω του ότι το επιχειρηματικό μοντέλο τους βασίζεται στην επιτήρηση και υπονομεύει την ίδια την ουσία του δικαιώματος στην ιδιωτικότητα… οι ίδιες οι εταιρίες δεν έχουν ολιστική προσέγγιση και ούτε αμφισβητούν τη συμβατότητα του επιχειρηματικού τους μοντέλου με την υποχρέωσή τους να σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματα…
Επιτήρηση και ψηφιακή αποικιοκρατία
Η είδηση της «ανακωχής» μέχρι το 2021 μεταξύ ΗΠΑ και Γαλλίας για το θέμα της φορολόγησης των αμερικανικών διαδικτυακών κολοσσών στην Ευρώπη, παράπεσε μέσα στον χαμό των ειδήσεων της αρχής της χρονιάς. Αλλά, οι αμερικανικές απειλές ενόψει της απειλής ελάχιστης φορολόγησης και ρύθμισης των ψηφιακών κολοσσών δείχνουν πως η ηγεμονία στα νέα Μήντια και στον ψηφιακό χώρο, παραμένει γεωπολιτικά κρίσιμο διακύβευμα για την κυβέρνηση των ΗΠΑ. Από την εποχή των αποκαλύψεων του Snowden και μετά δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως όλες οι βασισμένες στις ΗΠΑ ΥΚΔ αποτελούν, σε τελική ανάλυση, γεωπολιτικά εργαλεία άσκησης παρεμβάσεων, ελέγχου και εξουσίας από την κυβέρνηση των ΗΠΑ. Η απειλή της επιτήρησης αφορά την περαιτέρω απομείωση της κυριαρχίας των χωρών. Δεν είναι τυχαίο πως είναι μόνο η Κίνα και σε μικρότερο βαθμό η Ρωσία, υπερδυνάμεις και οι δύο, που έχουν αποκλείσει σε μεγάλο βαθμό τις αμερικάνικες ΥΚΔ από την πρόσβαση στα δεδομένα των πολιτών τους. Η αμερικανική τεχνολογική πρωτοκαθεδρία, το Google, to facebook, η Amazon, η Microsoft, η Apple, σε ένα ψηφιοποιημένο και δικτυωμένο κόσμο αποτελούν μια ψηφιακή εκδοχή του «τανκ στο ραδιομέγαρο» και της πρόσβασης της Πρεσβείας στις μυστικές υπηρεσίες. Αλλά δεν είναι μόνο σε συνθήκες κρίσης ή εξωτερικής παρέμβασης που τα διαδικτυακά ολιγοπώλια ασκούν εξουσία: οι εθνικοί οργανισμοί, δημόσιοι και ιδιωτικοί, αποκτούν εξάρτηση από την τεχνολογία των GAFAM, χάνουν την κυριαρχία επί των υποδομών τους και των δεδομένων των πολιτών τους. Βρισκόμαστε σε ένα καθεστώς ηλεκτρονικής αποικιοκρατίας. Όπως περιγράφει ο Michael Kwet, αντεπιστέλλον μέλος του Information Society Project της Νομικής σχολής του Πανεπιστημίου του Yale:
«Πρώτα η μονοπωλιακή ισχύς των πολυεθνικών εταιριών χρησιμοποιείται για την εξαγωγή πόρων μέσα από τα ενοίκια και την επιτήρηση, κάτι που συνιστά ένα νέο είδος οικονομικής κυριαρχίας. Δεύτερον, ελέγχοντας το ψηφιακό οικοσύστημα, τα ολιγοπώλια της τεχνολογίας ελέγχουν τις εμπειρίες που διαμεσολαβούνται από τους υπολογιστές, κάτι που τους δίνει άμεση εξουσία πάνω στην πολιτική, οικονομική και πολιτιστική σφαίρα – μια νέα μορφή αυτοκρατορικού ελέγχου. Τρίτον, το κεντρικό στοιχείο του παγκόσμιου καπιταλισμού της επιτήρησης, οι εταιρίες που διαχειρίζονται τα μαζικά δεδομένα (Big Data), καταπατούν την ιερότητα του ιδιωτικού απορρήτου και συγκεντρώνουν την οικονομική ισχύ στα χέρια αμερικανικών εταιριών – ένα σύστημα παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού της επιτήρησης. Τέταρτον, σαν στοιχείο του καπιταλισμού της επιτήρησης, οι υπηρεσίες πληροφοριών του αναπτυγμένου Βορρά, συνεταιρίζονται με τις ίδιες τους τις επιχειρήσεις για να ασκήσουν μαζική και στοχευμένη επιτήρηση στον πλανητικό Νότο. Αυτό ενισχύει την αυτοκρατορική επιτήρηση των κρατών. Πέμπτον, οι ελίτ των ΗΠΑ έχουν πείσει τον περισσότερο κόσμο πως οι κοινωνίες οφείλουν να προχωρήσουν σύμφωνα με τις αντιλήψεις για τον ψηφιακό κόσμο της δικής τους άρχουσας τάξης, κάτι που αποτελεί την βάση της τεχνολογικής ηγεμονίας». [9]
Η αδύναμη (ή αδύνατη) ρύθμιση
Είναι σαφές πως πομπώδεις αλλά αναποτελεσματικές προσπάθειες περιορισμού της επιτήρησης θα καταλήγουν στα σκουπίδια: στην ΕΕ (πολύ ισχυρότερο διεθνώς παίκτη από ό,τι οι περισσότερες χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου), το GDPR, ο περιβόητος κανονισμός προστασίας των προσωπικών δεδομένων που εφαρμόστηκε υποτίθεται για την περιστολή και τη ρύθμιση της βιομηχανίας της ψηφιακής επιτήρησης και περιέπλεξε δραματικά τη λειτουργία καθόλα νόμιμων μητρώων και αρχείων, φαίνεται πως δεν έχει κανένα ανασταλτικό αποτέλεσμα στον περιορισμό της ψηφιακής επιτήρησης. Μελέτη του Νορβηγικού Συμβουλίου Καταναλωτών (Forbrukerrådet) [10] έδειξε πως:
- 20 μήνες μετά την εφαρμογή του GDPR, οι καταναλωτές ακόμα παρακολουθούνται και ταυτοποιούνται ασύδοτα και δεν έχουν κανέναν τρόπο να γνωρίζουν ποιες οντότητες κατέχουν τα δεδομένα τους και πώς να τις σταματήσουν.
- Η βιομηχανία της ψηφιακής διαφήμισης συνεχίζει να δρα εκτός ελέγχου διαμοιραζόμενη και επεξεργαζόμενη προσωπικά δεδομένα…
- Η βιομηχανία του ψηφιακού μάρκετινγκ και διαφήμισης πρέπει να προβεί σε εκτενείς αλλαγές προκειμένου να υπάρξει συμμόρφωση προς τις ευρωπαϊκές ρυθμίσεις και να εξασφαλιστεί πως υπάρχει σεβασμός ως προς τα θεμελιώδη δικαιώματα και τις ελευθερίες των καταναλωτών.
- Στη βάση αυτών των ευρημάτων, ενθαρρύνουμε τις Αρχές προστασίας δεδομένων να επιβάλουν την εφαρμογή του GDPR, και τους διαφημιστές και τους εκδότες να ψάξουν για εναλλακτικές μεθόδους ψηφιακής διαφήμισης, οι οποίες να σέβονται τα θεμελιώδη δικαιώματα…
Αν αυτή είναι η κατάσταση της πιο φιλόδοξης διεθνώς προσπάθειας ρύθμισης του τοπίου των δεδομένων και της επιτήρησης, είναι προφανές πως είμαστε ακόμη έρμαια ενός καλπάζοντος και μετασχηματιστικού καπιταλισμού της επιτήρησης.
* Αναλυτής διαδικτύου και δημοσιογράφος.
- The Age of Surveillance Capitalism: The Fight for a Human Future at the New Frontier of Power Public Affairs 2019; https:// shoshanazuboff.com/book/about/
- Για μια «εξ αριστερών» κριτική της θέσης της Zuboff, βλ. την κριτική του Evgeny Morozov “Capitalism’s New Clothes”; https://thebaffler. com/latest/capitalisms-new-clothes-morozov
- “You are now remotely controlled”, New York Times 24/1/2020; https://wnytimes.com/2020/01/24/opinion/sunday/surveillance- capitalism.html
- “Google has used contract swaps to get bulk access terms to NHS patient data”, TechCrunch, 22.10.2019; https://techcrunch. com/2019/10/22/google-has-used-contract-swaps-to-get-bulk- access-terms-to-nhs-patient-data/
- Είχα αναφερθεί στην σημασία της ανάπτυξης της Τεχνητής νοημοσύνης στα πλαίσια της τεχνολογικής υστέρησης της ΕΕ, στο τεύχος 21, φθινόπωρο 2019, του περιοδικού αυτού: «H τεχνοπολιτική υποτέλεια της Ευρώπης, το copyright, και η ανέφικτη (;) εναλλακτική» https://dimosiografia.com/i-technopolitiki-ypotelia-tis-evropi/
- Edward Bernays, Propaganda, 1928. https://wvoltairenet.org/IMG/pdf/Bernays_Propaganda_in_english_.pdf. Στην εισαγωγή: «Η συνειδητή και ευφυής χειραγώγηση των συνηθειών και των απόψεων των μαζών είναι σημαντικό στοιχείο μιας δημοκρατικής χώρας. Αυτοί που χειραγωγούν αυτόν τον αφανή μηχανισμό της κοινωνίας, αποτελούν μια αόρατη κυβέρνηση, που είναι η πραγματική κυρίαρχη δύναμη στη χώρα μας».
- Stafford Beer, εκ των πρωτοπόρων της κυβερνητικής, μετέπειτα υπεύθυνος της κυβέρνησης Αλιέντε για τη δημιουργία του “Cybersyn”, του προωθημένου για την εποχή “σοσιαλιστικού διαδικτύου” που θα οργάνωνε και θα συντόνιζε την οικονομική παραγωγή, προτού το πραξικόπημα του Πινοσέτ διαλύσει το πείραμα. Το 1966, σε επιτροπή στο αμερικανικό Κογκρέσο έλεγε τα εξής: «Θα χρησιμοποιήσουμε την ισχύ των υπολογιστών για να πραγματοποιήσουμε μια διαδικασία επιλογής από τον μόνο επιμελητή που μετράει πια – τον ίδιο τον πελάτη… αν μπορέσουμε να κωδικοποιήσουμε τα ενδιαφέροντα και τις αδυναμίες ενός ατόμου στη βάση της ανάδρασης που παρέχει… οι άνθρωποι του μάρκετινγκ θα χρησιμοποιήσουν τελικά την τεχνική αυτή για να αυξήσουν τη σχετικά ελάχιστη αντίδραση στις ταχυδρομικές διαφημίσεις που υφίσταται σήμερα σε μια απόκριση της τάξης του 90 τοις εκατό…. Ο κύκλος εκμάθησης που θα εφαρμοστεί πάνω στο άτομο θα κλείσει. Τότε θα έχουμε παράσχει ένα τέλειο ψυχολογικό σύστημα για το μάρκετινγκ του οτιδήποτε επιθυμούμε – όχι μόνο τότε αυθεντική γνώση, αλλά ίσως και “πολιτική αλήθεια” ή την “αναπόφευκτη ανάγκη να δράσουμε εναντίον της εκλεγμένης κυβέρνησης”».
- Διαθέσιμη online στη διεύθυνση: https://wamnesty.org/en/ documents/pol30/1404/2019/en/
- Kwet, Michael, “Digital Colonialism: US Empire and the New Imperialism in the Global South” (August 15, 2018). For final version, see: Race & Class Volume 60, No. 4 (April 2019). DOI: 10.1177/0306396818823172. Available at SSRN: https://ssrn.com/ abstract=3232297 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3232297
- “Out of control – How consumers are exploited by the online advertising industry”, 1.2020, https://fil.forbrukerradet.no/ wp-content/uploads/2020/01/2020-01-14-out-of-control-final- version.pdf
Photo by Matthew Henry on Unsplash