Η επιτάχυνση των μέτρων είναι το κύριο

Να ξεκινήσουμε με μια σύγκριση των όσων συμβαίνουν ή επίκεινται τώρα στη διεθνή οικονομία σε σχέση με το 2008.

Προκαταρκτική παρατήρηση: το να βγούμε από την πελώρια υγειονομική κρίση είναι το πρώτιστο. Όταν μιλάει κανείς για τις οικονομικές επιπτώσεις λέγοντας «όσοι επιζήσουμε», δεν είναι φυσικά «όσοι δεν πεθάνουμε» αλλά όσοι μείνουμε αληθινά όρθιοι. Εδώ βάζω και τον ψυχολογικό αντίκτυπο με την έννοια της απομόνωσης: ένα lock-downεβδομάδων είναι διαφορετικό σε ένα ειδυλλιακό αγροτικό σπίτι, ή σ’ ένα άνετο αστικό σπίτι και εντελώς διαφορετικό σε 45 τετραγωνικά για μια οικογένεια στον πρώτο όροφο πολυκατοικίας σε μια πυκνοκατοικημένη πόλη. Ο κοινωνιολογικός αντίκτυπος, μετά τον υγειονομικό, προηγείται του οικονομικού. Δηλαδή χρειάζεται από όλους – αλλά όλους! – πελώρια ανθρώπινη ενσυναίσθηση όταν μιλάμε για επιπτώσεις της κρίσης. Και σεμνότητα.

Τώρα, δυο ακόμη στοιχεία. Πρώτον, μιλάμε σε μια ορισμένη χρονική στιγμή. Πριν από λίγα εικοσiτετράωρα στις ΗΠΑ , από όπου πάντοτε τα πράγματα εκκινούν ή προχωρούν –  οι υπόλοιποι είτε μιμούμεθα, είτε δρούμε αντιθετικά – και ενώ η ανεργία τους ήταν στο μίνιμουμ που έπιασε η χώρα αυτή μεταπολεμικά (3,6%), όταν εκδηλώθηκε η κρίση του κορονοϊού μίλησαν ευθύς εξ αρχής για 6%, που στην Αμερική είναι μεγάλο ποσοστό. Μετά από λίγο ο Υπουργός Οικονομικών μίλησε για ενδεχόμενο έως και 20%. Ακούγοντάς το ο πορτοκαλής πρόεδρος, ο Ντόναλντ Τραμπ, το χαρακτήρισε μεν το πιο ακραίο από τα εφιαλτικά σενάρια αλλά γι αυτό είπε «αισθάνομαι σαν Πρόεδρος σε καιρό πολέμου». Η Κριστίν Λαγκάρντ – θα δούμε μετά πόσο έμεινε πίσω στην αρχή – έρχεται και λέει ότι αν διαρκέσει τρεις μήνες στην Ευρωζώνη, θα έχουμε πέντε μονάδες υποχώρηση του ΑΕΠ: μεταφράστε σε ανεργία! Τα μεγέθη λοιπόν φεύγουν, να το κρατάμε στο μυαλό μας, όταν βλέπουμε τα μέτρα που λαμβάνονται.

Ενδιαφέρον ότι ο πρώτος δείκτης συναγερμού είναι η ανεργία και όχι, όπως παλιά, το δημοσιονομικό.

Είναι ο πρώτος δείκτης που συζητάμε μεταξύ μας και σιγά – σιγά είναι και αυτό που φέρνουν και οι ηγεσίες μπροστά. Στις ΗΠΑ, μια άλλη παρατήρηση: υπήρξε περίοδος άρνησης αλλά υπήρξε τεράστια επιτάχυνση των κινήσεων. ΗFED είδε το πρόβλημα, έκοψε ένα 0,5% από το 1,75% επιτόκιο, κι αμέσως μετά άλλη μια μονάδα, πηγαίνοντας κοντά στο μηδενικό επιτόκιο. Ταχύτερη αντίδραση. Θυμηθείτε τη διατύπωση Ντράγκι όταν είπε ότι θα κάνει «οτιδήποτε χρειαστεί» (whatever it takes). Στην Ευρώπη την περασμένη εβδομάδα η Λαγκάρντ – επειδή θεωρεί ότι δεν μπορούσε να κάνει περικοπή του ήδη αρνητικού επιτοκίου – ανήγγειλε πρόγραμμα αύξησης της QE, της ποσοτικής χαλάρωσης, κατά 120 δισ. Αμέσως μετά τα κάνει 750 δισ. εξαπλασιάζοντας την ενίσχυση της ρευστότητας. Δηλαδή την πρώτη φορά… δεν ήξερε τι έκανε; Προφανώς τηρούσε ισορροπίες, ύστερα είδε ότι δεν βγαίνει πέρα το πράγμα.

Αυτό, δε, την επαύριο ενός Eurogroup πολύ συντηρητικού. Υπάρχει και διάσταση απόψεων;

Η Λαγκάρντ, όταν έκανε τη δική της χλωμή πρώτη τοποθέτηση χαλάρωσης είπε στην ουσία «παιδιά δεν μπορεί να κάνει τίποτε άλλο η ΕΚΤ, οι κυβερνήσεις να αναλάβουν τις ευθύνες τους με δημοσιονομική επέκταση». Στο Eurogroup οι κυβερνήσεις δεν αντέδρασαν αρχικά με πολύ θετικό τρόπο. Τουλάχιστον το Eurogroup πέταξε στον κάλαθο των αχρήστων, πανηγυρικά, τη λογική Σόιμπλε, και όπως και το περιώνυμο Σύμφωνο Σταθερότητας, και είπε «Κύριοι δεν μπορείτε να χαλαρώσετε δημοσιονομικά κι άλλο».

Όμως, τυπικά το κράτησε το Σύμφωνο σε λειτουργία.

Παγώνει η εφαρμογή του, αλλά επικρεμάται. Λέει, λοιπόν, το Eurogroup στα κράτη «μπορείτε να χαλαρώνετε» και, πολύ ενδιαφέρον, ότι τα κόστη που θα δημιουργηθούν απ’ την υγειονομική κρίση δεν θα μετράνε στα ελλείμματα. Σε μας, επιπλέον, ισχύει και για τα κόστη της αντιμετώπισης του Μεταναστευτικού-Προσφυγικού – να το κρατήσουμε αυτό διότι θα είναι σημαντικό στο μέλλον! – που δεν θα μετράνε στην ανάγκη να τηρηθούν μεσοπρόθεσμα οι δημοσιονομικοί στόχοι. Δηλαδή, βγάζει  τον κόφτη των ελλειμμάτων, για μας όμως βγάζει και την υποχρέωση του παρανοϊκού 3,5% πρωτογενούς πλεονάσματος.

Το κρατά, δεν το αλλάζει.

Το κρατά και το παγώνει. Μας λέει, λοιπόν, μπορεί να αφαιρέσετε το κόστος. Αλλ’ έχω την πληροφόρηση – την έχουν φυσικά στην Κυβέρνηση αλλά και στην Αντιπολίτευση – ότι μας λένε «προχωρήστε σε όσες δαπάνες αντέχετε». Έτσι, ενώ ξεκινήσαμε με κάτι σαν 2 δις πρόσθετες δαπάνες, ανακοινώθηκαν μέτρα 3,8 δις, τώρα ακούμε για 10 δις. Προσοχή όμως ! Δεν είναι όλα δαπάνες: άλλα είναι αναβολές υποχρεώσεων, άλλα είναι εγγυήσεις…

Οι αποφάσεις του Eurogroup δέχθηκαν κριτική ότι είναι πίσω από την καμπύλη των αναγκών που δημιουργεί η κρίση, ενώ αντίθετα θα έπρεπε να είναι μπροστά. Είναι βασικό σημείο της κριτικής του Ευκλείδη Τσακαλώτου, με βάση και την εμπειρία του 2008.

Τα πολιτικά συστήματα είναι πάντα πίσω από την καμπύλη. Τα ομοσπονδιακά επίσης^. τα συνομοσπονδιακά όμως –η Ευρώπη είναι μια χαλαρή προ-Συνομοσπονδία – είναι ακόμη πιο πίσω από την καμπύλη. Χρειάζονται εσωτερικές διαδικασίες για να προχωρήσουν. Θα έλεγα, με κάθε σεβασμό για τον Ευκλείδη, ο οποίος γνωρίζει από τα μέσα τα ευρωπαϊκά πάθη, ότι πάλι καλά ωριμάζει υπό την κρίση η Ευρώπη! Και ωριμάζει γιατί βλέπει ότι αλλιώς πάει για διάλυση. Πραγματικά, είναι πίσω από την καμπύλη ενώ θα έπρεπε να είναι μπροστά. Στην Αμερική λαμβάνονται συγκλονιστικά δημοσιονομικά μέτρα όπως 700 δισ. σε στήριξη, συν 300 για τα μέτρα κατά της ανεργίας, συν (με μεγάλο αστερίσκο διότι θα γράφουμε γι’ αυτά επί δεκαετίες) πιθανόν helicopter money. Επειδή έχουν φοβερά ευέλικτη αγορά εργασίας, οι απολύσεις θα πέσουν κεραυνοβόλα. Αποφασίζει λοιπόν να στείλει ένα τσέκι, μέχρι 1.000 δολάρια, μάλιστα το διορθώνει μετά από λίγο, λέει ότι, μπορεί να είναι και παραπάνω από 1.000 δολάρια, σε κάθε άτομο, σε κάθε λογαριασμό τράπεζας, με κριτήρια για τα νοικοκυριά που τα έχουν ανάγκη. Helicopter money: όχι ποσοστό του χαμένου μισθού, όχι επίδομα ανεργίας, όχι τμήμα συμπλήρωσης του επιδόματος ανεργίας.

Ο Τραμπ έτσι σχεδιάζει, «κατατροπώνοντας» τον κορονοϊό, να κερδίσει τις εκλογές.

Απολύτως ακριβές! Όπως σε κάθε πολιτικό σύστημα, το πρώτο που ενδιαφέρει είναι η επανεκλογή. Βλέπουμε, λοιπόν, στην Αμερική, Ρεπουμπλικανική κυβέρνηση (όσο πιο φιλελεύθερη γίνεται) ταχύτατα να προσγειώνεται σε απόλυτα κεϋνσιανή λογική και μάλιστα εγκαινιάζοντας την προσέγγιση «λεφτά στην κατανάλωση των ανθρώπων» γιατί αλλιώς κινδυνεύει να βυθιστεί το σύστημα. Δηλαδή, πάνε πιο μπροστά από την καμπύλη γιατί καταλαβαίνουν ότι κινδυνεύουν άμεσα. Το 20% ανεργία είναι κάτι το συγκλονιστικό για μια κοινωνία που ακόμη θυμάται την κρίση του ’29 – ’33. Και κάνουν υπερκεϋνσιανή πολιτική.

Υπάρχει διάσταση μεταξύ των αποφάσεων του Eurogroup και των μέτρων που παίρνουν οι κυβερνήσεις Γερμανίας, Ισπανίας, Ιταλίας, Πορτογαλίας κ.ά;

Οι αποδόσεις των κρατικών ομολόγων διευρύνθηκαν, εμείς το ζούμε τραγικά διότι τα Ελληνικά ομόλογα είχαν φθάσει κάτω από το 1% και πήγαν στο 1,5%, 1,8%, 3%, 3,5%, 4% δηλαδή βγήκαμε πάλι έξω από τις αγορές. Μόλις όμως ήρθε το δεύτερο πακέτο Λαγκάρντ και στριμωχθήκαμε – δυνητικά – μέσα στα μέτρα Λαγκάρντ, τότε βρεθήκαμε στο 2,05%. Αυτό, λοιπόν, που συνέβαινε στην Ιταλία, γιατί είναι πολύ μεγάλη, αφύπνισε όχι το Eurogroup αλλά τα κράτη μέλη.

Το «Συνομοσπονδία» που είπες προηγουμένως, δηλαδή, φάνηκε στην πράξη.

Να το πούμε πολύ προσεκτικά: η Επιτροπή της πρώτες μέρες, λίγο κωμικές μέρες, μίλησε για ένα συνολικό πακέτο στήριξης 25 δισ., ύστερα το έκανε 37 δισ.! Την ίδια στιγμή η Ιταλία πήγαινε σε μέτρα 25 δισ. ενώ απέναντι, από την Αμερική, άναψε το κόκκινο φως του ενός τρισ., το Eurogroup μίλησε για 10% του ΑΕΠ της Ευρωζώνης, κάπου 1,5 τρισ. Όμως, πάλι αστερίσκος, στην Ευρώπη άμεσα θα κινητοποιηθεί το 10% αυτού, δηλαδή 150 δισ. … Έρχομαι στα λόγια σου, όχι μόνο πηγαίνουμε πίσω από την καμπύλη αλλά το κάνουμε και θέμα ότι θα είμαστε πίσω από την καμπύλη! Το πόσο θα κρατήσει αυτή η υπερπροσεκτική-συντηρητική προσέγγιση στα πράγματα, θα το δείξει το μέλλον.

Ας έλθουμε ξανά στην Ελλάδα. Η «γραμμή» απ΄ το Eurogroup ήταν μέτρα «όσα αντέχετε». Η κριτική που γίνεται στην κυβέρνηση είναι ότι δεν ακολούθησε ούτε κι αυτό!

Σήμερα που συζητάμε είναι Πέμπτη, τη Δευτέρα ήταν το Eurogroup, χθες ήταν Τετάρτη και είχαμε την χρήσιμη απόφαση της ΕΚΤ – και θα παρακαλούσα να πούμε μια καλή λέξη για τον Διοικητή της Κεντρικής Τράπεζας Γιάννη Στουρνάρα στον οποίο  οφείλουμε εν μέρει ή και σε πολύ μεγάλο μέρος, αν και στην Ελλάδα του 2020 όλα ανάγονται στην υπευθυνότητα Κυριάκου Μητσοτάκη, την συμπερίληψη της Ελλάδας στο νέο QE, κατά 12,5 δισ., μολονότι δεν πληροί τα κριτήρια…

Αυτό έλειπε να μην τη συμπεριλάμβαναν, θα ήταν πρόκληση!

Αυτό θα έλειπε, να μην τη συμπεριλάβουν, αλλά δεν θα τη συμπεριλάμβαναν αν δεν είχαν την ανάγκη όχι να βοηθήσουν την Ελλάδα αλλά να μην υπάρξει καινούργια ρωγμή στην Ευρωζώνη. Η μεγάλη ρωγμή θα ήταν στην Ιταλία, αλλά και η μικρή ρωγμούλα στην Ελλάδα θα ήταν κι αυτή αποσταθεροποιητική. Σοβαρό απόκτημα για το ελληνικό τραπεζικό σύστημα, γιατί,εδώ μετά από δυο ή τέσσερις μήνες δεν θα είναι ευχάριστη η κατάσταση. Στο Eurogroup, λοιπόν, ειπώθηκε ότι χαλαρώνει ο καθένας όσο αντέχει. Σε μας; «Έχετε φτιάξει στο παρελθόν υπερπλεονάσματα», είπε ο Ρέγκλινγκ στον οποίο ανήκουμε, «και θαυμάζω την αποφασιστικότητα της κυβέρνησής σας να συνεχίσει τις μεταρρυθμίσεις». Στη βάση αυτή είπαν λοιπόν στην Ελλάδα «θα χαλαρώσετε, αλλά ήδη αρχίζετε και αποεπιταχύνετε δημοσιονομικά». Το πρώτο δίμηνο του 2020, δηλαδή προκορονοϊκά, έφευγε προς τα κάτω η δημοσιονομική ισορροπία και στο πεντάμηνο, δηλαδή τελευταίο τρίμηνο του 2019 – πρώτο δίμηνο του 2020 – έφευγε η αισθητά. Είπαν, λοιπόν, διακριτικότατα, εγκάρδια και φιλικότατα, «προσέξτε το».

Και το ΑΕΠ έφευγε προς επιβράδυνση.

Ναι, έχουμε σαφή επιβράδυνση στον ρυθμό ανάπτυξης. Προ κορονοϊού, επαναλαμβάνω. Τώρα; Τώρα περνούμε σε αρνητικό έδαφος: αρκεί να δει κανείς τον τουρισμό…

Τα μέτρα, τελικά, της κυβέρνησης είναι πίσω από την καμπύλη των έκρυθμων οικονομικών εξελίξεων; Μπορούσε, στηριγμένη στο μαξιλάρι, να πάει μπροστά από την καμπύλη;

Πρώτον, η Ελλάδα μένει τόσο πίσω από την καμπύλη όσο και η Ευρώπη. Το μαξιλάρι  που όλοι τώρα θυμόμαστε δεν δίνει αυτονόητα δυνατότητα να χρηματοδοτηθούν δράσεις. Δίνει όμως τη βάση στην Ελλάδα να πηγαίνει στην ενισχυμένη μεταμνημονιακή παρακολούθηση και να λέει « χαλάει πάρα πολύ γρήγορα η εικόνα, δεν θα ήταν λοιπόν λογικότερο να χρησιμοποιήσουμε το περιώνυμο μαξιλάρι;» Θεωρώ ότι η Κυβέρνηση κάκιστα θα έκανε αν δεν επιτάχυνε τώρα. Επισημαίνω:το πρώτο πακέτο που είχε ανακοινωθεί για δημοσιονομικούς σκοπούς, ήταν 1% του ΑΕΠ, όσο και του Eurogroup, δηλαδή παραλληλίζαμε την κατάσταση ενώ χειροτερεύαμε πιο γρήγορα. Αυτό που ανακοινώθηκε, τελικά, το λεγόμενο πρώτο – δεύτερο πακέτο είναι 3,8 δισ.: προβολή των μέτρων, λίγο αισιόδοξη. Ήδη η μετακίνηση των ανακοινώσεων από το 1% στο 2% του ΑΕΠ δαπάνες έδειχνε ότι η κυβέρνηση, δηλαδή ο Χρ. Σταϊκούρας που την έχει μια ζυγιασμένη στάση, καταλαβαίνει ότι πρέπει να επισπεύσει και τα μέτρα του τόνωσης, αλλά κυρίως το κλίμα των μέτρων τόνωσης. Όμως: γι αυτό και ακούσαμε ήδη για 10 δις μέτρων, που μας πάει σ’ ένα 5% του ΑΕΠ. Δεν φθάνει, δεν θα φτάσει ούτε αυτό ενδεχομένως.Η επιτάχυνση των μέτρων είναι το κύριο και η βεβαιότητα, που πρέπει να εγκατασταθεί, εμπεδωθεί ότι θα υπάρχει ένα «whatever» (οτιδήποτε). Ένα πρώτο παράδειγμα είναι το τεράστιο πρόβλημα των απολύσεων, της ανεργίας, δηλαδή της μετάβασης ανθρώπων σε μηδενικό εισόδημα.

Ήδη, με το πρώτο, είχαμε απολύσεις 30.000.

Είναι ενδιαφέρον ότι έτσι έκρινε ο Υπουργός καταμέτρησης της ανεργίας (αυτό κινδυνεύει να είναι ο Γιάννης Βρούτσης) ως αναγκαίο να μας πει: ότι η περιώνυμη Εργάνη κατέγραψε καθαρή μείωση – έναντι αύξησης τριάντα και κάτι χιλιάδες πέρυσι –κατά 30.000 θέσεις.Οι περισσότεροι στην εστίαση δηλαδή άνθρωποι χαμηλών αμοιβών, υψηλής ανασφάλειας.

Μεγάλο νούμερο είναι και όσοι θα δούλευαν εποχικά στον τουρισμό.

Όντως, αυτό είναι πρόσθετο μέτωπο, αυριανό. Πάντως υπάρχουν δυο πραγματικότητες. Η μια, ότι δεν γίνεται παρά να βρίσκονται χωρίς εργασία άνθρωποι όταν κλείνουν οι επιχειρήσεις. Η άλλη, ότι δεν γίνεται γιατί κάποιος που απολύεται, μέσα στην κρίση, να μένει χωρίς καμιά αγοραστική δύναμη.Όσο και ανάλγητος κι αν είναι κανείς επί του ανθρώπινου, δεν μπορεί να στερήσει την οικονομία από τη ζήτηση!

Παρακολουθώντας τα όσα λες για την ανεργία, σκέφτομαι ότι μιλάμε για μια οικονομία με εκτεταμένο εμπόριο, με επισφαλή απασχόληση, μεταφορές, τουρισμό, υπηρεσίες και υψηλή ακόμη ανεργία. Άρα οι επιπτώσεις θα είναι απείρως μεγαλύτερες. Αυτό δεν έρχεται σε αντίθεση με τα έως τώρα μέτρα;

Η ελληνική περίπτωση θα έπρεπε να επιβάλλει σαφή δημοσιονομική ενίσχυση, ταχύτερη χαλάρωση και υπερδραστήρια πολιτική της Διοίκησης. Πολύ φοβάμαι τις γραφειοκρατικες διαδικασίες πίσω από τα μέτρα στήριξης. Δυστυχώς, και με τις καλύτερες προθέσεις, η όποια κυβέρνηση να βρισκόταν στην εξουσία δεν θα μπορούσε να το κάνει όσα θα έπρεπε. Η σημερινή κέρδισε τις εντυπώσεις με την παρέμβαση στο υγειονομικό. Κινδυνεύει όμως να την χάσει απότομα αν της ξεφύγει η διαχείριση των οικονομικών επιπτώσεων. Αυτή πάντως η συνολική εμπιστοσύνη που κατατέθηκε στην κυβέρνηση δεν αποτελεί λευκή επιταγή… και θαρρώ ότι το γνωρίζουν.

Μην τη χάσει στην οικονομία.

Διότι όπως σε εμπιστεύομαι, ως Κυβέρνηση, για την προφύλαξη, ως φύλακα στο υγειονομικό, τώρα και αύριο, όταν η οικονομία, η τόσο εύτρωτη,(εμείς προερχόμαστε από 27% ανεργία, ήμασταν τώρα στο 15% μετά από δέκα χρόνια κρίσης) η κοινωνική επίπτωση θα μπορούσε να είναι εφιαλτική. Άρα, χρειάζεται μεγάλη προσοχή από την Κυβέρνηση γιατί κινδυνεύει η εμπιστοσύνη να εξανεμισθεί ή και να αντιστραφεί. Αλλ’ αν χαθεί η εμπιστοσύνη, τότε μπορεί να λειτουργήσει αυτό πολλαπλασιαστικά στην κρίση. Εκεί λοιπόν χρειάζεται η δημοσιονομική διαχείριση, δηλαδή η διεκδίκηση από τους Ευρωπαίους «εταίρους» μας, της δυνατότητας να πάει πιο γρήγορα. Όσο χρειαστεί.

Και το μαξιλάρι;

Θα χρειαστεί πολύ διεκδικητικότητα στη χαμηλότονη διαπραγμάτευση με τους Ρέγκλινγκ του κόσμου τούτου και  για να απελευθερωθούν δυνατότητες στήριξης  από το μαξιλάρι αλλά και να παραμείνουν επαρκείς πόροι για δυο πράγματα. Για να χρηματοδοτηθεί για φέτος και του χρόνου η ασφαλής αποπληρωμή των λίγων δισ. που μένουν ακόμη, γιατί δύσκολα θα βρεθούμε εντός αγορών. Και, ταυτόχρονα, για τη μεθαυριανή στήριξη των τραπεζών οι οποίες θα δοκιμαστούν και ήδη δοκιμάζονται δεινώς. Κοιτάξτε στοργικά προς τον «Ηρακλή» που μόλις πήγαινε να ξεκινήσει… Καλή η ανάσα από τα 12,5 δις περιθωρίου αγοράς Ελληνικών ομολόγων στην δευτερογενή αγορά, όμως θα παραμείνει έμμεση.