της Ζαχαρούλα Τσιριγώτη*
Δύο διαφορετικά περιστατικά στον Έβρο, με κοινά χαρακτηριστικά, αλλά και με διαφορές, έχοντας τον ίδιο στόχο και σκοπό: εκείνον της παράνομης εισόδου, μαζικά, στο έδαφος της Ελλάδας και κατ’ επέκταση της Ευρώπης. Δύο γεγονότα που αποδεικνύουν ότι τα fake news μπορούν να επηρεάσουν δραματικά την κατάσταση στα εξωτερικά σύνορα της Ελλάδας και της Ευρώπης.
Προτού γίνει αναφορά στα γεγονότα, θα ήταν καλό να έχουμε υπόψη κάποιους αριθμούς, αλλά και τις αιτίες που προκαλούν την κινητικότητα στα ελληνοτουρκικά χερσαία και παρέμβρια σύνορα, ώστε να αντιληφθούμε καλύτερα τη δυσκολία της αντιμετώπισης τέτοιων καταστάσεων, χωρίς να ξεχνάμε, όμως, ότι δεν αναφερόμαστε απλώς σε αριθμούς αλλά σε ανθρώπινες ζωές.
Ζούμε στην εποχή της παγκόσμιας κινητικότητας. Σήμερα, περισσότερα από 65 εκατομμύρια άτομα έχουν εκτοπιστεί, ενώ περισσότερα από 250 εκατομμύρια μεταναστεύουν. Ο κόσμος μας μεταβάλλεται και γίνεται όλο και πιο παγκοσμιοποιημένος και διασυνδεδεμένος. Ωστόσο, την ίδια στιγμή, οι κοινωνίες μας κατακερματίζονται και γίνονται ολοένα και πιο κλειστές, αφιλόξενες και πιο επιφυλακτικές προς το διαφορετικό.
Εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι η Ελλάδα, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, είναι μία από τις κύριες πύλες εισόδου μεταναστών και προσφύγων από τρίτες χώρες προς την Ευρώπη. Μάλιστα, η μεταναστευτική πίεση που δέχεται δεν έχει πρόσκαιρο χαρακτήρα, αλλά εκτείνεται σε χρονικό διάστημα που ξεπερνά τα τελευταία 40 χρόνια.
Τη διετία 2010- 2012, ο Έβρος αποτελεί την κύρια είσοδο μετανάστευσης στην Ευρώπη, ενώ το 2010, σύμφωνα με την FRONTEX, 9 στους 10 μετανάστες που εισήλθαν παράνομα στην Ευρώπη πέρασαν από την Ελλάδα. Το 2011 η μετανάστευση αυξήθηκε περαιτέρω. Σύμφωνα με την FRONTEX, τους πρώτους 9 μήνες του 2011 πέρασαν τα ελληνικά σύνορα 112.844 μετανάστες έναντι 76.697 την αντίστοιχη περίοδο του 2010.
Το 2011 ξεκινάει η εμπόλεμη κατάσταση στη Συρία. Ο πόλεμος αυτός έχει ως αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους πάνω από 370.000 άνθρωποι κι έχει μετατρέψει εκατομμύρια άλλους σε εσωτερικά εκτοπισμένους και πρόσφυγες. Για να γλιτώσουν από τη βία, 4 εκατομμύρια πολίτες της Συρίας έχουν εγκαταλείψει τη χώρα, καταφεύγοντας στις γειτονικές Ιορδανία, Ιράκ, Λίβανο, και Τουρκία.
Η στάση και ο ρόλος της Τουρκίας
Με τον πόλεμο στη Συρία, η Τουρκία φιλοξενεί περίπου 3,5 εκατομμύρια Σύριους πρόσφυγες. Δεν έχει πολιτική θεώρησης εισόδου οικονομικών μεταναστών βάσει των χωρών καταγωγής, δηλαδή δεν απαιτείται θεώρηση εισόδου (VISA) στην Τουρκία από χώρες όπως Πακιστάν, Μπαγκλαντές, Αφγανιστάν, Ιράν, Αλγερία, Μαρόκο.
Επίσης, τα αεροπορικά εισιτήρια των τουρκικών αερογραμμών είναι χαμηλού κόστους, δηλαδή ακόμη και με 50 ευρώ οποιοσδήποτε προερχόμενος από αφρικανική ή ασιατική χώρα δύναται να αγοράσει αεροπορικό εισιτήριο για Κωνσταντινούπολη.
Επιπλέον, ρόλο παίζουν τα προβλήματα στην οικονομία της Τουρκίας και η πίεση προς την ΕΕ, η οποία δεν έχει ολοκληρωμένη μεταναστευτική πολιτική, βασιζόμενη στις αρχές της ΕΕ όπως η αλληλεγγύη. Η ΕΕ είναι φοβική απέναντι στους πρόσφυγες/ μετανάστες. Επίσης, δεν μπορεί να παραγνωρίσει τα οικονομικά οφέλη των συναλλαγών με την Τουρκία (επιχειρήσεις με χαμηλό κόστος εργατικού δυναμικού, εξοπλιστικά προγράμματα άμυνας κλπ.), οπότε τηρεί την ανάλογη στάση.
Διαπιστώνεται, λοιπόν, σταδιακή αύξηση των ροών, με οργανωμένη διαχρονική στρατηγική εργαλειοποίησης του μεταναστευτικού από την Τουρκία. Παρόλα αυτά, κανείς δεν περίμενε να αντιμετωπίσει η Ελλάδα προσφυγικές ροές με χαρακτηριστικά ανθρωπιστικής κρίσης, όπως συνέβη το 2015.
Περιστατικό πρώτο: Το «Καραβάνι της Ελπίδας»
Τον Ιανουάριο του 2019, οι Υπηρεσίες ασφαλείας της Ελλάδας παρατήρησαν μία κινητικότητα στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, όπου πρόσφυγες και μετανάστες παροτρύνονταν να μετακινηθούν προς τα σύνορα, στο πλαίσιο δράσης με τίτλο «Το Καραβάνι της Ελπίδας». Οι πρόσφυγες καλούνταν να διαδώσουν από στόμα σε στόμα ότι στις 5 Απριλίου του 2019 η Ελλάδα θα άνοιγε τα σύνορά της στις 12.00 το μεσημέρι ακριβώς.
«Δεν θα περιμένουμε κανέναν… επειδή κάποιοι μπορεί να μην έχετε τα πιστοποιητικά, να γνωρίζετε ότι ίσως προσπαθήσουν να σας εμποδίσουν… είμαστε σε επικοινωνία με ανθρωπιστικές οργανώσεις, οι οποίες πρότειναν να μαζευτούμε στη Θεσσαλονίκη και οι οποίες θα μας βοηθήσουν… θα σας ενημερώσουμε για το σημείο συγκέντρωσης 24ώρες πριν από το ξεκίνημα..» αναφερόταν στο μήνυμα.
Η διασπορά ψευδών ειδήσεων δεν αφορούσε μόνον στη χώρα μας· το ίδιο ακριβώς συνέβαινε και στην Τουρκία. Άρα είχαμε την ίδια πρωτοβουλία, ταυτόχρονα σε δύο διαφορετικές χώρες (Ελλάδα/Τουρκία), με απώτερο σκοπό οι αιτούντες άσυλο ή πρόσφυγες ή παράνομοι μετανάστες να συναντηθούν στη βόρεια Ελλάδα και από εκεί να περάσουν, μέσω της Αλβανίας ή της Βόρειας Μακεδονίας, στην Ευρώπη, με τελικό προορισμό τη Γερμανία.
Οι φήμες για άνοιγμα των συνόρων είναι οι πιο συνήθεις και οι πιο επικίνδυνες. Μέσω κλειστών ομάδων στο Facebook, WhatsApp, Telegram, κλπ., υπήρχε ενημέρωση και προτροπή.
«Το καραβάνι θα περιλαμβάνει πολλές οικογένειες και νέους και θα πρέπει να είναι τόσο μεγάλο, ώστε τα μέσα ενημέρωσης να το παρακολουθήσουν. Θέλουμε την υποστήριξή σας και θα σας δώσουμε όλες τις λεπτομέρειες για όσα συμβούν από εδώ», προστίθεται στην ίδια ανάρτηση.
7.000 συμμετοχές την πρώτη ημέρα ανάρτησης. Και οι δύο σελίδες απέκτησαν γρήγορα μεγάλη δημοφιλία μεταξύ των προσφύγων που βρίσκονται στην χώρα μας ενώ, παράλληλα, δημιουργήθηκαν και εκδοχές τους στην κουρδική γλώσσα και τα φαρσί. Σταδιακά, οι πρόσφυγες που εκδήλωσαν διαδικτυακά την πρόθεσή τους να συμμετάσχουν στο «καραβάνι» έφτασαν ακόμα και τις 7.000. Στην πραγματικότητα, όμως, επειδή η είδηση για την διοργάνωση της πορείας μεταδιδόταν από στόμα σε στόμα, οι πρόσφυγες που είχαν ενημερωθεί για την προσέγγιση των συνόρων ήταν πολύ περισσότεροι. Εκτιμάται ότι ο αριθμός στην χώρα μας πλησίασε τις 30.000, ενώ στην Τουρκία τις 95.000.
Τόσο η Τουρκία, όσο και η Ελλάδα, αύξησαν το επίπεδο ασφάλειας και ξεκίνησε έρευνα για να βρεθούν οι υπαίτιοι, οι οποίοι προσπάθησαν να εκμεταλλευθούν την κινητοποίηση, διαδίδοντας φήμες και διεκδικώντας αμοιβή από τους απεγνωσμένους αυτούς ανθρώπους. Η συμμετοχή στο καραβάνι της ελπίδας κόστιζε 250 ευρώ κατ’ άτομο.
Παρακολουθήσαμε λοιπόν μια πρωτόγνωρη κινητοποίηση εντός της χώρας· άνθρωποι να ξεκινούν από οποιοδήποτε σημείο με κατεύθυνση τα Διαβατά Θεσσαλονίκης, χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα μεταφοράς, λεωφορεία, τρένα, ταξί, ακόμη και με τα πόδια. Οι αποτρεπτικοί έλεγχοι της αστυνομίας στους σταθμούς λεωφορείων, τρένων και στην εθνική οδό είχαν ως αποτέλεσμα να πεισθούν στην πλειονότητά τους οι πρόσφυγες να επιστρέψουν στα κέντρα φιλοξενίας ή στα διαμερίσματα όπου διέμεναν. Κάποιοι, όμως, έφτασαν στα Διαβατά, όπου πραγματοποιήθηκε μια επιχείρηση, ώστε να πεισθούν να αποχωρήσουν, με τη βοήθεια του Υπουργείου Μεταναστευτικής Πολιτικής, της Ύπατης Αρμοστείας και του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης.
Η αφορμή γι’ αυτήν την απελπισμένη κίνηση και στις δύο χώρες ήταν η πολύ αργή διαδικασία της εξέτασης των αιτημάτων ασύλου, η λήξη μιας σειράς από προγράμματα στέγασης, οι άσχημες συνθήκες διαβίωσης και, πολύ περισσότερο, ένα καλύτερο μέλλον, ιδιαίτερα για τα παιδιά τους.
Για την αντιμετώπιση της εν λόγω κίνησης, αναβαθμίστηκε και ενισχύθηκε η διμερής συνεργασία Ελλάδας – Τουρκίας και τέθηκαν στη διάθεση των δύο χωρών όλα τα ευρωπαϊκά εργαλεία συλλογής και ανάλυσης πληροφοριών, οι ευρωπαϊκοί οργανισμοί ΕΥΡΩΠΟΛ, FRONTEX, αλλά και η ΙΝΤΕΡΠΟΛ. Η φοβική, όμως, Ευρώπη έστειλε στην Ελλάδα εσπευσμένα μέχρι και τον Αρχηγό της Γερμανικής Αστυνομίας, προκειμένου να δείξει το μέγεθος του ενδιαφέροντός της για την αποτροπή μαζικής εισόδου μεταναστών στην Ευρώπη. Η έρευνα των αστυνομικών υπηρεσιών των δύο χωρών επικεντρώθηκε στο εάν οι δημιουργοί των σελίδων που προκάλεσαν το «καραβάνι» βρίσκονται εντός Ελλάδος ή Τουρκίας, ή αν έχουν σχέσεις με συγκεκριμένες οργανώσεις, που έχουν την έδρα τους σε άλλες συγκεκριμένες και ανεπτυγμένες χώρες. Πολιτικές ανακοινώσεις/δηλώσεις των αρμοδίων Υπουργών, όπως ότι «Δεν ανοίγουν τα σύνορα» ή ότι «σταδιακά οι πρόσφυγες που έχουν κατασκηνώσει έξω από τη δομή προσφύγων στα Διαβατά, αλλά και στον σταθμό Λαρίσης, θα πειστούν να επιστρέψουν στις δομές φιλοξενίας» ή ότι «δεν πρόκειται να επιτραπεί στους πρόσφυγες να φύγουν από τα Διαβατά, ή να μεταφερθούν στη Βόρεια Ελλάδα από τον σταθμό Λαρίσης», αποσκοπούσαν στο να περάσει το μήνυμα τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
Περιστατικό δεύτερο: Έβρος, 2020
Το συγκεκριμένο περιστατικό σημειώθηκε στον Έβρο με επεισόδια που ξεκίνησαν στις 28 Φεβρουαρίου 2020, όταν ο δήμαρχος της τουρκικής πόλης Ταλάς, στην επαρχία της Καισάρειας στην κεντρική Ανατολία, έγραψε στον λογαριασμό του στο Twitter: «Μετά το άνοιγμα των συνόρων η δημοτική αρχή θα παρέχει δωρεάν μετακίνηση σε παράτυπους μετανάστες οι οποίοι θέλουν να μεταβούν σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης». Συμπλήρωσε την ανάρτησή του με καθημερινές ώρες αναχώρησης, στις 11.00 και 21.00, και παρείχε έναν αριθμό τηλεφώνου, όπου μπορούσαν να υποβάλουν αιτήσεις οι ενδιαφερόμενοι.
Η ανακοίνωσή του μοιράστηκε άμεσα σε αραβόφωνα γκρουπ της εφαρμογής WhatsApp, όπου ανταλλάσσονταν μηνύματα για όλες τις εξελίξεις στα ελληνοτουρκικά σύνορα. Πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης όπως το Facebook και το Twitter, αλλά και εφαρμογές όπως το Telegram χρησιμοποιήθηκαν ως πηγές πληροφόρησης προσφύγων και μεταναστών, αλλά και σε αρκετές περιπτώσεις ως μέσα διασποράς ψευδών ειδήσεων.
Η ταχύτητα διάδοσης των διαδικτυακών μηνυμάτων και η αδυναμία των παραληπτών για επεξεργασία ή διασταύρωση κάθε πληροφορίας είχε ως αποτέλεσμα να θολώσουν τα όρια ανάμεσα στην αλήθεια και στο ψέμα, ανάμεσα στην πραγματικότητα και στην προπαγάνδα. Τα ίδια διαδικτυακά μέσα επικοινωνίας λειτούργησαν και ως πεδίο αντιπαράθεσης μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Ο Έλληνας κυβερνητικός εκπρόσωπος αποκάλεσε «fake news» και «τουρκική προπαγάνδα» βίντεο, το οποίο έδειχνε πρόσφυγα να έχει πέσει νεκρός από πυροβολισμό στα χερσαία σύνορα. Λίγες ώρες αργότερα κατηγορήθηκε η Ελλάδα, μέσω του ειδησεογραφικού πρακτορείου Anadolu, για έλλειψη ανθρωπισμού, με αναφορά και στο επίμαχο βίντεο.
Η παραπληροφόρηση για τους πρόσφυγες
Στα ελληνοτουρκικά σύνορα πρόσφυγες/μετανάστες προσπάθησαν να φτάσουν στην Ευρώπη. Η παραπληροφόρηση ήταν έντονη και στις δύο πλευρές. Τόσο στην Τουρκία όσο και στην Ελλάδα τα γεγονότα χρησιμοποιήθηκαν για πολιτικές σκοπιμότητες.
Ο πρόεδρος της Τουρκίας ανακοίνωσε «Ανοίγουμε τις πύλες» κι έκτοτε χιλιάδες μετανάστες πήραν το δρόμο προς τα σύνορα με την Ελλάδα. Εκεί πολλοί προσπάθησαν να περάσουν τα σύνορα, υπήρξε αναταραχή. Η Ελληνική Αστυνομία δεν άφησε κανέναν να περάσει, χρησιμοποιώντας δακρυγόνα και εκτοξευτήρες νερού. Έλληνες δημοσιογράφοι αναφέρουν ότι και η τουρκική πλευρά προέβη σε χρήση δακρυγόνων. Την ίδια ώρα δραματικές είναι οι εικόνες παιδιών και γυναικών, που προσπαθούν να ξεφύγουν από τους καπνούς. Η εικόνα μιας ανθρωπιστικής καταστροφής χρησιμοποιείται προς το συμφέρον τόσο της τουρκικής όσο και της ελληνικής κυβέρνησης, οι οποίες είθισται να χρησιμοποιούν την αναταραχή στα ελληνοτουρκικά σύνορα για εσωτερικούς, πολιτικούς σκοπούς – μια τούρκο-ελληνική μάχη προπαγάνδας έχει ξεκινήσει. Η τουρκική κυβέρνηση προσπαθεί να παρουσιάσει τα γεγονότα όσο το δυνατόν πιο δραματικά. Στην πρώτη γραμμή όμως της παραπληροφόρησης βρίσκεται ο Τούρκος Υπουργός Εσωτερικών, ο οποίος ανεβάζει συχνά tweets αναφορικά με τα γεγονότα στα σύνορα. «Σήμερα στις 11 το πρωί προστέθηκε ένας ακόμη νεκρός. Οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων συνεχίζονται». Αυτές οι πληροφορίες δεν επιβεβαιώνονται από ελληνικά ΜΜΕ και χαρακτηρίζονται fake news.
Ο Τούρκος Υπουργός Εσωτερικών αναφέρεται επίσης συχνά μέσω Twitter στον αριθμό των μεταναστών που κατάφεραν να φτάσουν μέχρι τα σύνορα με την Ελλάδα: η ανακοίνωση κάνει λόγο για 135.844 , ενώ σύμφωνα με στοιχεία του Δικηγορικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως, στα σύνορα βρίσκονταν σχεδόν δύο χιλιάδες άνθρωποι.
«Ασύμμετρος πόλεμος στα σύνορα» λένε στην Ελλάδα, αλλά και στην Ελλάδα το προσφυγικό χρησιμοποιείται για πολιτικούς σκοπούς και σκόπιμα υπερεκτιμάται: 28.000 μετανάστες αποτράπηκαν, υποτίθεται με επιτυχία, από το να περάσουν τα σύνορα και μόνο 220 τα κατάφεραν. Κανείς όμως δεν εξηγεί πώς μετρούν και καταγράφουν αριθμούς.
Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στον τύπο, τόσο στην Τουρκία όσο και στην Ελλάδα, τα γεγονότα παρουσιάζονται όσο πιο δραματικά γίνεται. Γίνεται λόγος για «διαρκή κίνδυνο ενός ασύμμετρου πολέμου στα σύνορα», όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται σε τίτλο εφημερίδας. Δίνεται η εντύπωση ότι η χώρα βιώνει μια πολεμική σύρραξη, καθώς γίνεται διαρκώς λόγος για «εισβολείς».
Αναφέρονται «ορδές ανθρώπων» που δημιουργούν χάος και αναταραχή, «εγκληματίες» που δολοφονούν και βιάζουν. Κυκλοφορούν, επίσης, θεωρίες συνωμοσίας και ορισμένοι χρήστες βλέπουν ένα «οργανωμένο σχέδιο του Ερντογάν για να αποσταθεροποιήσει την Ελλάδα» καθώς και ένα «σχέδιο ισλαμοποίησης της Ελλάδας». Την ίδια ώρα δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι η πλειοψηφία των Ελλήνων θεωρεί τη διαχείριση του προσφυγικού ως το σημαντικότερο καθήκον του Πρωθυπουργού.
Όσοι όμως φτάνουν στα σύνορα ονειρεύονται ένα μέλλον στη Γερμανία, στην Αυστρία ή στις σκανδιναβικές χώρες. Οι κυβερνήσεις της Τουρκίας και της Ελλάδας έχουν επίσης ένα κοινό: «χρησιμοποιούν τους πρόσφυγες/μετανάστες για πολιτικούς σκοπούς», ως μέσο πίεσης προς τη Δύση ή ως μέσο για την ανάταση του εθνικού αισθήματος.
Η εργαλειοποίηση του Μεταναστευτικού και ο ρόλος των fake news
Τα δύο αυτά περιστατικά, στα χερσαία ελληνοτουρκικά σύνορα, είχαν τον ίδιο στόχο, να χρησιμοποιηθεί η χώρα μας ως τράνζιτ και να περάσουν πρόσφυγες, αιτούντες άσυλο και παράνομοι μετανάστες στην Ευρώπη.
Στην περίπτωση του 2019 το «καραβάνι της Ελπίδας» αντιμετωπίστηκε σε συνεργασία με την Τουρκία και την ΕΕ. Στην περίπτωση του Έβρου το 2020, όχι μόνο δεν είχαμε συνεργασία με την Τουρκία, αλλά είδαμε προτροπή και διευκόλυνση από την πλευρά της.
Αυτό, ωστόσο, που προκύπτει είναι ότι έχουμε συνεχή και διαχρονική εργαλειοποίηση του μεταναστευτικού. Διαπιστώνουμε, επίσης, ότι δεν υπάρχει εμπιστοσύνη στο κράτος και στον κρατικό μηχανισμό από την πλευρά των αιτούντων άσυλο, προσφύγων και μεταναστών.
Η παροχή ελπίδων στους απελπισμένους δημιουργεί πολλά προβλήματα στο εσωτερικό της κάθε χώρας που τους φιλοξενεί, αναφορικά με τη διαχείρισή τους. Τέλος, η έλλειψη ολιστικής προσέγγισης και ολοκληρωμένης στρατηγικής από την ΕΕ, λόγω οικονομικών συμφερόντων, την οδηγεί να γίνει μία Ευρώπη φρούριο.
Τα fake news είναι μια επικίνδυνη οργανωμένη στρατηγική, που έχει μπει στην καθημερινότητα μας. Μια στρατηγική που υπονομεύει την ίδια την ουσία της δημοκρατίας, οδηγώντας στην εμπέδωση ενός κλίματος αναξιοπιστίας θεσμών και διαδικασιών. Η μία πτυχή είναι ότι οι πολίτες θα πρέπει να αναζητούν την πληροφόρηση από οργανισμούς που δεν έχουν κάποιο όφελος από την ίδια την πληροφορία που δίνουν, και η άλλη είναι η επικαιροποίηση της ποινικής νομοθεσίας σύμφωνα με τα σύγχρονα τεχνολογικά δεδομένα με αυστηρότερες ποινές.
*Αντιστράτηγος ε.α. της Ελληνικής Αστυνομίας, Επίτιμη Γενική Επιθεωρήτρια Αστυνομίας Αλλοδαπών και Προστασίας Συνόρων
Ειμαι φοιτητρια μεταπτυχιακου στο ΕΚΠΑ, το θεμα του μεταπτυχιακου μου ειναι οι μεταναστευτικες ροες θα πρεπει να κανω 5 συνεντεύξεις με πέντε διαφορετικούς δημοσιογράφους που καλύπτουν
το προσφυγικό και μεταναστευτικό στα ελληνικά ή ξένα ΜΜΕ.
Θα το εκτιμούσα βαθύτατα αν μπορουσατε να με βοηθησετε πραγματοποιώντας μια συνεντευξη με καποιο μελος της ομαδας σας
Σας ευχαριστω πολυ εκ των προτερων
Ολγα Ζωτου
6971665497