του Μιχάλη Παναγιωτάκη*
Upon this gifted age, in its dark hour,
Falls from the sky a meteoric shower
Of facts . . . they lie unquestioned, uncombined.
Wisdom enough to leech us of our ill
Is daily spun; but there exists no loom
To weave it into fabric
Edna St. Vincent Millay, 1939
Ζούμε σε μια εποχή όπου η ποσότητα πληροφορίας που παράγεται καθημερινά και που φθάνει στους χρήστες του διαδικτύου είναι πέρα από κάθε φαντασία. Σε έναν κόσμο δηλαδή που κατακλύζεται από πληροφορία, όχι σαν βροχή μετεωριτών πλέον, αλλά σαν τον κατακλυσμό του Νώε.
Ζούμε σε έναν κόσμο, στον οποίο η δημόσια σφαίρα μεταφέρεται ολοένα και περισσότερο στο διαδίκτυο. Τα ΜΜΕ, που υφίστανται έξω από το διαδίκτυο, είτε ενσωματώνονται σε αυτό είτε πρόκειται να ενσωματωθούν σύντομα σε μια ενιαία online, ψηφιακή, ολιστική εκδοχή.
Ζούμε σε έναν κόσμο όπου τα τεκμήρια χάνουν την τεκμηριωτική τους αξία, καθώς οι τεχνικές δυνατότητες επεξεργασίας και πλαστογράφησης θέτουν εν αμφιβόλω την αυθεντικότητα φωτογραφιών, βίντεο, ήχων, ακόμα και προσώπων.
Ζούμε συνεπώς σε έναν κόσμο όπου οι τεχνικές και πραγματολογικές γνώσεις που απαιτούνται για το φιλτράρισμα και τη διαλογή της πληροφορίας είναι ολοένα και πιο απαιτητικές, την ίδια στιγμή που η πρόσβαση σε αυτήν έχει γίνει τετριμμένα απλή.
Σε έναν ιδανικό κόσμο, εκεί θα βρισκόταν ο ρόλος της δημοσιογραφίας: στη διαμόρφωση ενός ελεγκτικού και κατά περίπτωση διεπιστημονικού μηχανισμού, που θα βοηθούσε τον πολίτη να ελέγξει την πληροφόρησή του περί τα κοινά. Λέω της δημοσιογραφίας και όχι του δημοσιογράφου, γιατί η δημοσιογραφία πλέον δεν είναι μόνο το επάγγελμα του δημοσιογράφου. Με την είσοδο της αμφίδρομης επικοινωνίας του διαδικτύου, των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ), της βικιπαίδειας σε όλες της εκδοχές της και της ένταξης στο πεδίο της επικοινωνίας άμεσα υποκειμένων που μέχρι πρότινος διαμεσολαβούνταν επικοινωνιακά εμμέσως (κράτη, εταιρείες, επιστήμονες, οργανισμοί, ΜΚΟ κ.λπ.), η δημοσιογραφία είναι πλέον ένα «οικοσύστημα». Και ένας ρόλος του επαγγελματία δημοσιογράφου σε αυτό θα ήταν, πέρα από τα γνωστά από παλιά, ο ρόλος επικύρωσης της πληροφορίας, του ελέγχου της εγκυρότητας και της ατζέντας των πηγών, του εντοπισμού της ασυμμετρίας στην παρουσίαση. Ένας επιτελικός ρόλος, συνθετικός και ελεγκτικός, της ύφανσης εντέλει αυτού του υφάσματος της Milley, ένα υφαντό αν όχι σοφίας, πάντως έγκυρης πληροφόρησης.
Η ανάδυση του οικοσυστήματος αυτού της δημοσιογραφίας, συνδέει άμεσα το θέμα της δημοσιογραφικής μηντιακής εγγραμματοσύνης με όλες τις άλλες υποκειμενικές εκφάνσεις του εγγραματισμού στα Μέσα: των πολιτών, των εκπαιδευτικών, των παιδιών, των επαγγελματιών κάθε είδους. Είναι αδύνατο να υπάρξει σοβαρή επαγγελματική δημοσιογραφία, αν δεν υπάρχει από κάτω ένα ευρύ κοινό, το οποίο μπορεί να τη διακρίνει, να την εκτιμήσει, να βασιστεί επάνω της, να συνεργαστεί μαζί της και να την απαιτήσει. Και αντίστροφα: έχουμε δει πως η περίφημη «δημοσιογραφία των πολιτών» από μόνη της δεν απέκτησε ποτέ την κλίμακα, τις δυνατότητες και την ευρύτητα που θα της επέτρεπαν να υποκαταστήσει τον επαγγελματία δημοσιογράφο και είναι ακόμα επιρρεπέστερη στην παραπλάνηση, πιο δεκτική στον εκφοβισμό και πολύ πιο στενή στη θεματολογική της κάλυψη.
Στοιχεία μηντιακού εγγραμματισμού: ένας μικρός κατάλογος
Με δεδομένη την κρίσιμη θέση τους στο οικοσύστημα της ενημέρωσης και της πληροφόρησης, ο μηντιακός εγγραμματισμός για τους επαγγελματίες δημοσιογράφους δεν είναι μόνο, ούτε καν κύρια, τεχνολογικός εγγραμματισμός, είναι επιστημονικός και εγκυκλοπαιδικός και εγγραμματισμός ανεύρεσης και αξιολόγησης πηγών. Περιλαμβάνει εργαλεία και γνώσεις που διδάσκονται – και που ίσως θα ήταν σώφρον να ληφθούν υπόψη αν ήθελε κάποιος να σχεδιάσει ένα σύγχρονο πρόγραμμα τμήματος επικοινωνίας – αλλά και σταδιακές εμπειρογνωσίες. Το εύρος των απαιτούμενων γνώσεων είναι μεγάλο για έναν άνθρωπο, αλλά πάντως πολλές από αυτές αλληλεξαρτώνται. Η διατήρηση της μηντιακής εγγραμματοσύνης (όπως και κάθε εγγραμματοσύνης) απαιτεί συνεχή εγρήγορση.
Ενδεικτικά και όχι εξαντλητικά, αναφέρω μερικά από τα στοιχεία αυτά:
Βασική ιστορική παιδεία, ικανότητα ιστοριογραφικής αναδίφησης: Κανένα θέμα δεν ξεκινά στο σήμερα, καμία ιστορία δεν είναι αποσυνδεδεμένη από το παρόν. Η γνώση της ιστορικής μεθοδολογίας και βασικών οροσήμων της παγκόσμιας ιστορίας (ιδίως, αλλά όχι μόνο της σύγχρονης) είναι απαραίτητη για να κατανοήσουμε το σημερινό περιβάλλον μας και τις προοπτικές μας.
Ποσοτικό λογισμό: Την εκπαίδευση ώστε να εκτιμά κάποιος μεγέθη και ποσότητες και να μπορεί να τα συσχετίσει· να έχει αίσθηση ποσοτικών οροσήμων (π.χ απόστασης σε χιλιόμετρα, ή βάρους σε κιλά, ή ΑΕΠ σε δολάρια) και να μπορεί να τα παρουσιάσει και να τα κάνει αντιληπτά σε ένα ευρύ κοινό. Να μπορεί να εκτιμά τάξεις μεγέθους ποσοτήτων και να μπορεί να εξηγήσει θέματα κλίμακας.
Lies, damn lies, and statistics: Βασικές αρχές στατιστικής, μια και η ειδησεογραφική επικαιρότητα χρησιμοποιεί όλο και περισσότερο στατιστικούς πίνακες, δεδομένα, γραφήματα και ισχυρισμούς, των οποίων τη βασική ουσία, πληρότητα ή συνάφεια θα πρέπει να μπορεί να εκτιμήσει και να αξιολογήσει.
Γραφήματα: Τα γραφήματα και τα διαγράμματα κάθε είδους είναι πλέον βασικό εργαλείο οπτικής πληροφόρησης και θα πρέπει να έχει κανείς μια καλή ιδέα των βασικών αρχών χρήσης, παραγωγής και ελέγχου τους.
Λογική συνέπεια: Μια εγκυκλοπαιδική τουλάχιστον γνώση για την τυπολογία των λογικών πλανών και σφαλμάτων, για να μπορεί να προφυλαχθεί ο δημοσιογράφος και να προφυλάξει και το κοινό του.
Ενα αξιόπιστο αρχείο: Μια ευρεία λίστα από αξιόπιστες πηγές πρωτογενούς πληροφορίας online. Από βάσεις δεδομένων παγκόσμιων οργανισμών μέχρι την Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.
Γνώση του Μέσου: Την, έστω και επιφανειακή, γνώση των βασικών αρχών λειτουργίας του διαδικτύου.
Όλα αυτά και πολλά ακόμα προαπαιτούμενα μηντιακού εγγραματισμού είναι φυσικά δύσκολο να τα κατέχει ένας άνθρωπος από μόνος του. Οι αυξημένες απαιτήσεις λοιπόν για να παίξει ο δημοσιογράφος τον ενισχυμένο ρόλο που θα μπορούσε να του αντιστοιχεί στο σημερινό χαοτικό μηντιακό (ή μετα-μηντιακό) πεδίο, οδηγούν στο συνεργατικό σχήμα, στη δημοσιογραφία ομάδων και συλλογικοτήτων. Η συνθετότητα μια έντιμης δημοσιογραφίας στη σημερινή ψηφιακή εποχή απαιτεί τη συσπείρωση γύρω από το συλλογικό.
Αλλά το συλλογικό προϋποθέτει επίσης και την αλληλεπίδραση με το υπόλοιπο οικοσύστημα της δημοσιογραφίας, στο οποίο αναφερθήκαμε. Μέσα από την κακόφωνη βουή, μέσα από την πληθώρα των φωνών που ακούγονται και αναδεικνύονται στα ΜΚΔ, ο δημοσιογράφος θα πρέπει να αναπτύξει την ικανότητα να διακρίνει την ήρα από το σιτάρι. Να κατασκευάσει έναν μπούσουλα για την αξιολόγηση των διαδικτυακών πηγών του μέσα στα ΜΚΔ. Να βρει δηλαδή, ανάλογα με την περίσταση, τις φωνές εκείνες, ειδικών, εμπλεκομένων, μαρτύρων, σχολιαστών, με τους οποίους μπορεί να αλληλεπιδράσει. Να μπει τελικά, με τους δικούς του όρους, σε μια διαδικασία διαλογής και στη συνέχεια συνομιλίας με τα τμήματα εκείνα της ψηφιακά διαμεσολαβημένης κοινωνικής δικτύωσης με τα οποία μπορεί να συνεργαστεί.
Εργαλεία και εργαλειοθήκες
Είναι προφανές πως η πρώτη εξοικείωση και η μόνιμη διά βίου κατάρτιση θα πρέπει να αφορούν τα εργαλεία εκείνα που θα επιτρέψουν στον δημοσιογράφο να κάνει τη δουλειά του, το ρεπορτάζ, την έρευνα, τη μετάδοση. Αυτά είναι σήμερα ευρύτατα διαθέσιμα, πολυποίκιλα και αενάως εξελισσόμενα και αφορούν τα πάντα από το live streaming ενός γεγονότος μέσα από το κινητό στο διαδίκτυο ή την αυτόματη μετατροπή της ομιλίας σε κείμενο, μέχρι εργαλεία επεξεργασίας εικόνας, βίντεο και ήχου, αλλά και την επί πληρωμή πρόσβαση σε αρχεία εφημερίδων ή οργανισμών
Πέρα από αυτά, υπάρχουν πλέον εργαλεία που επιτρέπουν σε οποιονδήποτε μεμονωμένο πολίτη, δημοσιογράφο ή δημοσιογραφική συλλογικότητα να έχει πολυμεσική παρουσία σε κάθε πεδίο: να γράψει, να παράγει εκπομπές, να κάνει φωτορεπορτάζ και μοντάζ. Για τη σωστή χρήση των εργαλείων αυτών βέβαια χρειάζεται ένα άλλο επίπεδο εγγραμματισμού: να μάθει κάποιος το πώς διαφέρει το podcast από το ραδιόφωνο ή η γραφή και η οργάνωση της ύλης για το διαδίκτυο από τη γραφή στο χαρτί.
Ιδιαίτερη σημασία έχουν σήμερα τα εργαλεία που επιτρέπουν σε καθένα να ελέγξει την αξιοπιστία και την αυθεντικότητα των περιφερόμενων εικόνων, τεκμηρίων πάσης φύσεως και ισχυρισμών, ανά τα ΜΚΔ, αλλά και το διαδίκτυο ολόκληρο, κάποιες φορές μάλιστα μέσα από ιστοχώρους έγκυρων δημοσιογραφικών οργανισμών.
Εργαλεία που επιτρέπουν λόγου χάρη την αναζήτηση για να διακριβωθεί αν μια φωτογραφία είναι αυτό που περιγράφεται ότι είναι, από εκεί που περιγράφεται ότι είναι, και τη στιγμή που περιγράφεται πως απαθανατίζει. Ή που αναλύουν μια εικόνα για ίχνη επεξεργασίας.
Γεωγραφικά εργαλεία για να επιβεβαιωθεί ότι μια περιοχή που απεικονίζεται είναι όντως αυτή που ονομάζεται.
Εργαλεία για την αναζήτηση της πορείας που έχει ένα κείμενο μέσα από τη διαδικτυακή αναπαραγωγή του και εργαλεία που διαπιστώνουν αν ένα κείμενο έχει πάρει τμήματα από άλλα κείμενα, ποια και πόσα.
Αρχειοθήκες που παρακολουθούν, εντοπίζουν και καταρρίπτουν τα hoaxes και τις ψεύτικες ή πλαστές ειδήσεις που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο.
Υπηρεσίες που δείχνουν αν ένα λογαριασμός σε ΜΚΔ είναι κανονικός ή «ρομποτικός».
Άλλα εργαλεία έχουν ήδη φτιαχτεί και άλλα με την αύξηση της υπολογιστικής ισχύος και την ανάπτυξη της «τεχνητής νοημοσύνης» θα έρθουν σύντομα. Μια τέτοιου είδους εμπλουτιζόμενη συνεχώς εργαλειοθήκη ελέγχου της πληροφορίας είναι απαραίτητη για κάθε είδους, έλλογη και περιφρουρούσα το πραγματικό, δημοσιογραφία.
Μεταμηντιακός εγγραμματισμός
Αν το ένα στοιχείο του μηντιακού εγγραμματισμού αφορά την ποσοτικοποίηση και τη συναίσθηση των παγίδων που ελλοχεύουν στο διαδίκτυο, ένα άλλο μεγάλο μέρος έχει να κάνει με τη γνώση για την ίδια τη μηντιακή διαδικασία. Πρόκειται για έναν μεταμηντιακό εγγραμματισμό, παλιό αλλά πάντα επίκαιρο, ιδίως σε μια εποχή που η δημοσιογραφική δεοντολογία έχει υποχωρήσει και υποκλιθεί σε όλον τον κόσμο μπροστά στον ολιγαρχικό έλεγχο των MME. Μια κατάσταση όπου τα δελτία τύπου εταιρειών μπλέκονται γλυκά με, και ενσωματώνονται στο, ρεπορτάζ, οι επιχειρηματικές συμφωνίες οδηγούν σε αλλαγή θεματολογίας, και οι αποσιωπήσεις και οι ιεραρχήσεις των ειδήσεων κάνουν το ίδιο έργο με την άμεση λογοκρισία ή και την απόλυση όσων δεν τραβάνε το κουπί προς τη σωστή πλευρά της γαλέρας. Καθώς τα ΜΜΕ υπερσυγκεντρώνονται σε ελάχιστα χέρια και καθώς εκλείπει ο δημοκρατικός έλεγχος των (βαλλόμενων άλλωστε) δημόσιων ΜΜΕ, τα όρια μεταξύ επαγγελματία των δημόσιων σχέσεων και δημοσιογράφου, όρια λεπτά και σε καλύτερες εποχές, φαίνεται πως καταρρέουν, και είναι αδύνατον να καταλάβεις ποιος γράφει τι, με ποιο στόχο και για ποιο λόγο, αν δεν έχεις μια εικόνα των συμφερόντων που στοιχίζονται, εμπλέκονται ή διαπλέκονται πίσω από κάθε ΜΜΕ ή κάθε δημοσιογράφο. Τα παραδοσιακά ΜΜΕ, αλλά ακόμα και τα ΜΚΔ, έχουν φανερούς και άδηλους παράγοντες πίσω τους με χρήματα αρκετά, όπως έδειξαν οι πρόσφατες αποκαλύψεις για το Facebook, ώστε να επηρεάσουν την κοινή γνώμη, εμπορικά ή πολιτικά, να κατασκευάσουν ένα βολικό στρώμα μηντιακής υπερπραγματικότητας πάνω σε αυτό που νομίζει ο κάθε χρήστης του διαδικτύου πως είναι ενημέρωση ή πληροφόρηση. Αυτό πέρα από την ύπαρξη, όχι μόνο στην Ελλάδα, ενός λούμπεν μηντιακού χώρου, με πρωταγωνιστές και επωφελούμενους, σκοτεινές φιγούρες και άδηλα δίκτυα, η επιθετικότητα ή πλαστότητα και η σαπίλα του οποίου τροφοδοτεί παγκοσμίως την ανερχόμενη ακροδεξιά και ο οποίος έχει γέφυρες επικοινωνίας μέσω των ΜΚΔ με κάπως πιο ευυπόληπτα ΜΜΕ, που διακινούν δεύτερο χέρι τις πλαστές τους ειδήσεις και τη λασπολογία τους.
Μέσα σε αυτό το τοπίο, η επίγνωση και η ενημέρωση για τα είδη των πολιτικών παιχνιδιών που παίζονται, με συνεργούς ΜΜΕ, στα πλαίσια γεωπολιτικής ή οικονομικής στόχευσης κρατών και μεγάλων παγκόσμιων ολιγαρχών, αποτελούν και αυτά μείζονα στοιχεία μηντιακού εγγραμματισμού ή, καλύτερα ακόμα, μεταμηντιακού εγγραμματισμού.
Θα μπορούσε κάποιος να πιαστεί από τη σημερινή πολιτική οικονομία των ΜΜΕ και τη «μαρκετινγκοποίηση» του δημοσιογραφικού προϊόντος για να πει πως η επιδίωξη μιας σοβαρής και έγκυρης ελεγκτικής δημοσιογραφίας, μιας δημοσιογραφίας που θα προσπαθήσει να είναι αρωγός στην πλοήγηση μέσα από τα καθημερινά GB της πληροφορίας που κατακλύζουν κάθε χρήστη, είναι όνειρο απατηλό. Δεν υπάρχει αγορά για μια τέτοια ποιότητα εργασίας, θα μπορούσε να αντιτείνει κανείς. Η οικονομία της απόσπασης της προσοχής που είναι τα ΜΚΔ και οι ψηφιακές πλατφόρμες, και στην οποία προσαρμόζονται και έγκυροι υποτίθεται μηντιακοί κολοσσοί πια, θέτει αντικίνητρα για μια τέτοια επιβράδυνση της διακίνησης πληροφορίας. Η ερευνητική δημοσιογραφία άλλωστε ατροφεί, καθώς όλο και λιγότεροι έχουν ή θέλουν να τη χρηματοδοτήσουν.\
Αλλά αυτό είναι μόνο μια όψη της ιστορίας. Πέρα από συλλογικά εγχειρήματα δημοσιογραφίας όπως το International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ) των Panama Papers, το Wikileaks και η δίψα και προθυμία πληρωμής των αναγνωστών για βαθύτερη έρευνα,αλλά και η δυνατότητα για crowdfunding πολλών δημοσιογραφικών πρωτοβουλιών, μας δίνουν την ελπίδα πως όλη αυτή η συζήτηση έχει περιεχόμενο και ενδεχομένως και μέλλον. Άλλωστε ο μηντιακός εγγραμματισμός συνολικά, και όχι μόνο ο δημοσιογραφικός, αποτελεί προϋπόθεση για να υπάρξει αντίσταση σε ένα ψηφιακό περιβάλλον που απειλεί τη δυνατότητα ύπαρξης έστω της δημοκρατίας παγκοσμίως.
*Αναλυτής διαδικτύου και δημοσιογράφος
[/vc_column_text][/vc_column][/vc_row]