της Λήδα Τσενέ*
H Danah Boyd είναι μια ερευνήτρια που πάντα με γοήτευε. Τόσο για τα θέματα με τα οποία καταπιάνεται όσο και για τον τρόπο με τον οποίο επιλέγει να τα αναλύσει. Το βιβλίο της, με τίτλο It’s Complicated. The Social Lives of Networked Teens ήταν μια βαθιά βουτιά στην πραγματικότητα των εφήβων, οι οποίοι θεωρούν τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης και τις ψηφιακές πλατφόρμες, δημόσιο χώρο τους. Τι συμβαίνει λοιπόν σε αυτόν τον νέο δημόσιο χώρο και ποιες είναι οι προκλήσεις της συμπεριφοράς εκεί;
Ζούμε σε μια εποχή που καλούμαστε να πλοηγηθούμε σε ένα πραγματικά χαοτικό πεδίο, αυτό των Μέσων και κυρίως των ψηφιακών. Αν θα θέλαμε να περιγράψουμε το πώς μοιάζει αυτό το πεδίο, θα μπορούσαμε να το παρομοιάσουμε με τον χάρτη μετρό μιας μεγαλούπολης. Για να μπορέσει κάποιος να βγει στη σωστή έξοδο, θα πρέπει να ξέρει να διαβάζει τον χάρτη. Θα πρέπει να γνωρίζει τις στάσεις και να αναγνωρίζει τις διακλαδώσεις. Να αποκρυπτογραφεί τα σήματα και να ακολουθεί την κατεύθυνση εκείνη που θα τον οδηγήσει στον προορισμό του. Τον ρόλο του πλοηγού στο διαδίκτυο καλείται σήμερα να παίξει ο μηντιακός εγγραμματισμός, μια σειρά δεξιοτήτων που μας επιτρέπει να κωδικοποιούμε, να αποκωδικοποιούμε και να ερμηνεύουμε το περιεχόμενο που καταναλώνουμε και ταυτόχρονα παράγουμε. Σύμφωνα με τη Renee Hobbs (2009), ως μηντιακός εγγραμματισμός ορίζεται η «ενεργός αναζήτηση και η κριτική σκέψη για τα μηνύματα που δεχόμαστε και δημιουργούμε», ενώ η Αμερικανική Ένωση Εκπαίδευσης για τη Μηντιακή Εγγραμματοσύνη (NAMLE), επεξηγεί τον όρο ως «την ικανότητα να έχουμε πρόσβαση, να αναλύουμε, να δημιουργούμε και να δρούμε, χρησιμοποιώντας όλα τα Μέσα και τις δυνατότητες επικοινωνίας».
Πολλοί είναι εκείνοι που πιστεύουν ότι η ανάπτυξη δεξιοτήτων, όπως είναι η κριτική σκέψη και η επαλήθευση των πηγών, αποτελούν βασική απάντηση και δικλίδα προστασίας του πολίτη στην εποχή των fake news και της παραπληροφόρησης. Φθάνει όμως μόνο αυτό; Η Danah Boyd και πάλι υποστηρίζει ότι «πρέπει να αναπτύξουμε αντισώματα για να βοηθήσουμε τους ανθρώπους να μην εξαπατώνται». Και εξηγεί πως το πρώτο βήμα προς αυτήν την κατεύθυνση είναι η καλλιέργεια του αισθήματος της αμφισβήτησης, κάτι που ξεκινά ήδη από τα σχολικά χρόνια. Και το επόμενο βήμα είναι η εξοικείωση με τις διαφορετικές προσεγγίσεις, αλλά και η κατανόηση ότι υπάρχουν διαφορετικές φωνές που ερμηνεύουν τα μηνύματα με βάση τις προσωπικές τους προσλαμβάνουσες.
Το σημαντικότερο όμως είναι η κατανόηση ότι πλέον το πεδίο της πληροφορίας και της ενημέρωσης γίνεται όλο και πιο σύνθετο. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και πάλι η Boyd, «το πρώτο κύμα media literacy αφορούσε την προπαγάνδα σε μαζικό επίπεδο». Πλέον, ζούμε στην εποχή των δικτύων και πρέπει να κατανοήσουμε πώς αυτά λειτουργούν και πώς διανέμεται μέσω αυτών η πληροφορία. Πάνω από όλα όμως, πρέπει να κατανοήσουμε ότι η πληροφορία σήμερα μπορεί να χρησιμοποιηθεί επικίνδυνα, με εντελώς καινούριους τρόπους. Δεν έχουμε να αντιμετωπίσουμε μόνο τους επιδέξιους διαφημιστές ή την πολιτική προπαγάνδα. Πλέον, είμαστε αντιμέτωποι με αλγόριθμους και υπολογιστικές μηχανές, αλλά και μια μερίδα νέων που έχουν μάθει να χακάρουν την «οικονομία της προσοχής» (attention economy), άλλοτε με θετικά και άλλοτε με αρνητικά αποτελέσματα για την κοινωνία και τη δημοκρατία.
Εκτός λοιπόν από την ανάγκη να κατανοήσουμε το συνεχώς μεταβαλλόμενο μηντιακό περιβάλλον, θα πρέπει να κατανοήσουμε και το προφίλ και τις ανάγκες των νέων κατοίκων αυτού του περιβάλλοντος, είτε αυτοί είναι παραγωγοί είτε καταναλωτές περιεχομένου. Θα πρέπει να αναρωτηθούμε κατά πόσο οι παραδοσιακές πρακτικές media literacy (όπως για παράδειγμα το fact checking) είναι ακόμα επίκαιρες ή πρέπει να αναθεωρηθούν με βάση τα νέα δεδομένα της ψηφιακής εποχής (clickbait, feed algorithms). Και θα πρέπει να σχεδιάσουμε μια επίκαιρη απάντηση, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω.
Ποια είναι λοιπόν τα χαρακτηριστικά του μηντιακά εγγράμματου πολίτη του 21ου αιώνα; Αρχικά, είναι εξοικειωμένος με το να ψάχνει, να πλοηγείται, να βρίσκει και να χρησιμοποιεί μηντιακό περιεχόμενο και υπηρεσίες, τόσο στην παραδοσιακή όσο και στην ψηφιακή τους μορφή. Είναι επίσης ενεργός και συμμετέχει στην οικονομική, κοινωνική, πολιτική και πολιτιστική πραγματικότητα, αξιοποιώντας και τη δυνατότητα να παράγει ο ίδιος περιεχόμενο. Αντιλαμβάνεται πώς λειτουργεί η βιομηχανία των Μέσων και πώς κατασκευάζονται τα μηνύματα. Αμφισβητεί και διερευνά τα κίνητρα όσων παράγουν και διακινούν περιεχόμενο, ώστε να μπορεί να κάνει υπεύθυνες επιλογές χρήσης και κατανάλωσης πληροφορίας. Αναγνωρίζει τους διαφορετικούς τύπους μηντιακού περιεχομένου και είναι σε θέση να τους αξιολογεί για την αξιοπιστία τους. Μπορεί να πλοηγείται με ασφάλεια στα ψηφιακά περιβάλλοντα, έχοντας γνώση των όποιων κινδύνων.
Η εκπαίδευση των πολιτών όσον αφορά το να ρωτούν τις σωστές ερωτήσεις και να κατανοούν το σύνθετο μηντιακό περιβάλλον δεν είναι εύκολη διαδικασία. Απαιτεί χρόνο και εφαρμογή πιο σύγχρονων πρακτικών. Όπως αναφέρει και πάλι η Boyd, «δεν μπορούμε να βασιστούμε στις ισχύουσες εκπαιδευτικές προσεγγίσεις, γιατί πολύ απλά το κοινωνικό περικείμενο έχει αλλάξει. Επίσης, δεν μπορούμε να υποθέτουμε ότι οι παίκτες του οικοσυστήματος των Μέσων, είτε αυτά είναι παραδοσιακά είτε ψηφιακά, θα λύσουν το πρόβλημα για λογαριασμό μας. Πρέπει να γίνουμε δημιουργικοί και να κτίσουμε την απαραίτητη κοινωνική υποδομή ώστε να μπορούν οι πολίτες να διαδρούν ουσιαστικά μέσα στις υπάρχουσες δομές. Αυτό δεν θα είναι εύκολο, αλλά, αν θέλουμε να λύσουμε θέματα όπως η προπαγάνδα, τα fake news, η ρητορική μίσους και το διφορούμενο περιεχόμενο, πρέπει να δούμε και να εστιάσουμε και σε όσα κρύβονται από πίσω. Ένα απλό χανζαπλάστ δεν φθάνει».
*PhD, Επικοινωνιολόγος