της Λίνας Π. Βαλσαμίδου*
Γραμματισμός
ΙΣΤΟΡΙΚΆ ΚΑΙ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΆ, Ο ΌΡΟΣ «γραμματισμός»1
1 Ο όρος Literacy έχει μεταφραστεί στα ελληνικά ως γραμματισμός, εγγραμματισμός, αλφαβητισμός, παιδεία κ.λπ. Μεταφράζουμε και αποδίδουμε τον όρο Literacy ως Γραμματισμό, διότι προέρχεται από το λατινικό littera που σημαίνει «γράμμα», και μάλιστα, όπως αναφέρει o Weeks (2003), όχι ένα γράμμα που είναι σκαλισμένο μόνιμα σε ξύλο ή πέτρα, αλλά ένα γράμμα που έχει μουντζουρωθεί (πρώιμη έννοια του littera) σε έναν πάπυρο ή καμβά. Έτσι, ακόμα και στις πρώτες του καταβολές, ο γραμματισμός περιείχε μια όψη εικονιστική/οπτική και εφήμερη/προσωρινή. «Το γεγονός ότι η ίδια η έννοια littera-γράμμα συνεπάγεται ευελιξία στη μορφή και το περιεχόμενο, υπονοεί έναν ευρύτερο ορισμό του γραμματισμού» (Weeks, 2003: 39). (literacy) εμπεριέχει συνυποδηλώσεις όχι μόνο ως προς την ικανότητα της ανάγνωσης και της γραφής, αλλά επίσης και της ευχέρειας (Bawden, 2001 στο Malik et al., 2013). Ο «γραμματισμός», εκκινώντας στον 20ό αιώνα από το πεδίο της εκπαίδευσης και εκτεινόμενος ακολούθως σε άλλους τομείς (Rosenbaum et al., 2008), χρησιμοποιήθηκε ως μεταφορά που αναφερόταν σε ένα βασικό επίπεδο ικανοτήτων και δεξιοτήτων απαραίτητων για συμμετοχή (Hobbs & Frost, 2003 στο Malik et al., 2013). Όπως ακριβώς το να γνωρίζει κανείς να διαβάζει και να γράφει είναι προαπαιτούμενο για να μπορεί να καταναλώσει το σύμπαν των πληροφοριών που είναι αποθηκευμένο σε γραπτή μορφή και να παράγει πληροφορίες που προστίθενται σε αυτό το σώμα πληροφοριών, οι διαφορετικοί «τύποι» «γραμματισμών» είναι ονόματα που δίνονται σε βασικά επίπεδα ικανοτήτων και δεξιοτήτων, τα οποία θεωρούνται προαπαιτούμενα για τη συμμετοχή σε ένα συγκεκριμένο πεδίο – και οι αντίστοιχες «ελλείψεις γραμματισμών» (Bawden, 2001) αποτυπώνουν την ιδέα ότι «οι αγράμματοι μένουν απ’ έξω» (Ohler, 2009 στο Malik et al., 2013:6)
O όρος «γραμματισμός» αναφέρεται όχι μόνο στην ικανότητα ενός ατόμου να γράφει και να διαβάζει, αλλά αφορά κυρίως τη δυνατότητά του να λειτουργεί αποτελεσματικά σε διάφορα περιβάλλοντα και καταστάσεις επικοινωνίας, χρησιμοποιώντας κείμενα γραπτού και προφορικού λόγου, όπως και μη γλωσσικά κείμενα, λόγου χάρη χάρτες, εικόνες, σχεδιαγράμματα κ.λπ. Τόσο το περιεχόμενο όσο και ο κοινωνικός χαρακτήρας του γραμματισμού σχετίζονται πάντοτε με το εκπαιδευτικό σύστημα κάθε χώρας και θέτουν έντονα πολιτικά και ιδεολογικά ζητήματα. Η μεγάλη συζήτηση που γίνεται για τον «νέο γραμματισμό», αφορά πλέον την «εποχή της πληροφορίας» και τη δυνατότητα που αυτή δίνει στον σύγχρονο άνθρωπο να έχει στη διάθεσή του πλούσιες σε πληροφοριακό περιεχόμενο ηλεκτρονικές πηγές (Κυρίδης κ.ά., 2005:187).
Στη νέα τεχνολογικά πολυτροπική κοινωνία, με τις όλο και πιο έντονες τεχνολογικές εξελίξεις, η ανάμειξη των τρόπων για την καταγραφή της ανθρώπινης σκέψης και των συναισθημάτων δεν έχει προηγούμενο, ενώ οι τρόποι αυτοί είναι διαθέσιμοι στα παιδιά, όπως διαθέσιμα είναι όλο και περισσότερα νέα Μέσα, καθώς η ευκολία στη χρήση τους, τους επιτρέπει να έχουν πρόσβαση είτε από το σπίτι είτε από το σχολείο (Κυρίδης κ.ά., 2005).
Πολυγραμματισμοί
Ο γραμματισμός στα Μέσα (media literacy) αποτελεί μια «ομπρέλα» κάτω από την οποία συνυπάρχουν διάφορες μορφές γραμματισμού (Buckingham, 2007), όπως ο οπτικός, ο κινηματογραφικός, ο τηλεοπτικός, ο πληροφοριακός, στο πλαίσιο της έννοιας των «πολυγραμματισμών» (multiliteracies). Την έννοια του γραμματισμού στα Μέσα εισήγαγαν οι υποστηρικτές των Σπουδών Νέου Γραμματισμού (New Literacy Studies) για να αναφερθούν αφενός στην κοινωνική ποικιλομορφία των σύγχρονων μορφών γραμματισμού και αφετέρου στο γεγονός ότι τα νέα Μέσα επικοινωνίας έχουν ως προϋπόθεση «νέες μορφές πολιτισμικής και επικοινωνιακής ικανότητας» (Tyner, 1998· Cope & Kalantzis, 2000 στο Buckingham, 2007:13 & 2008:85). Οι συγγραφείς της έννοιας των πολυγραμματισμών ισχυρίζονται πως οι «νέες» μορφές γραμματισμού που απαιτούνται για τα σύγχρονα ΜΜΕ είναι εξίσου σημαντικές με τον «παλιό» γραμματισμό για την έντυπη επικοινωνία, μια που δεν υπάρχει αμφιβολία πως «η επικοινωνία περιλαμβάνει σχεδόν πάντα έναν συνδυασμό διαφορετικών τρόπων, οπτικών και λεκτικών» (Buckingham, 2008:85). Η ανάπτυξη των νέων Μέσων επικοινωνίας, έχει αναδιαμορφώσει ριζικά τον τρόπο που χρησιμοποιούμε τη γλώσσα, ενώ ο γραμματισμός είναι αναγκαστικά και αναπόφευκτα γραμματισμός στα πολυμέσα.
Ο όρος «πολυγραμματισμοί» υποδηλώνει «την τεράστια ποικιλία των μορφών κειμένου που μπορούμε να έχουμε σε μια κοινωνία ως αποτέλεσμα αφενός της εξέλιξης της τεχνολογίας της πληροφορίας και των πολυμέσων και αφετέρου ως αποτέλεσμα του γεγονότος ότι οι σημερινές κοινωνίες είναι πολύγλωσσες και πολυπολιτισμικές» (Κυρίδης κ.ά., 2005:189-190). O όρος, συγκεκριμένα, δίνει έμφαση στην τριβή των διδασκομένων με κείμενα και είδη λόγου από ένα ευρύ φάσμα Μέσων και πολιτισμικών πηγών, μέσω της οποίας οι διδασκόμενοι/ες αναπτύσσουν μια κριτική μεταγλώσσα τόσο για να μιλούν, όσο και για να καταλαβαίνουν την πολιτισμική δύναμη των κειμένων, όπως και των συναφών κοινωνικών πρακτικών.
Γραμματισμός στα Μέσα
Ο «γραμματισμός στα Μέσα» αναφέρεται «στις γνώσεις, στις δεξιότητες και στις ικανότητες που απαιτούνται για τη χρήση και την ερμηνεία των ΜΜΕ» (Buckingham, 2008: 86). Διαθέτει πολλούς ορισμούς, που όμως όλοι συγκλίνουν στην απόκτηση κριτικής στάσης απέναντι στα μηνύματα των Μέσων. Ο γραμματισμός στα Μέσα μπορεί ευρέως να οριστεί ως «η ικανότητα της πρόσβασης, ανάλυσης, εκτίμησης, αξιολόγησης και επικοινωνίας» μιας ποικιλίας μηνυμάτων των Μέσων με πρόταγμα τις δεξιότητες της κριτικής ανάλυσης και σύνθεσης με τη χρήση οπτικοακουστικών κειμένων, εργαλείων και τεχνολογιών (Aufderheide & Firestone, 1993:8 στο Hobbs, 2007:59).
Ο γραμματισμός στα ΜΜΕ «είναι η ικανότητα της πρόσβασης, κατανόησης και δημιουργίας μορφών επικοινωνίας εντός μιας ποικιλίας πλαισίων», όπου η πρόσβαση περιλαμβάνει τις απαιτούμενες δεξιότητες και ικανότητες ώστε να ανακαλύψει κάποιος/α τα περιεχόμενα των Μέσων, χρησιμοποιώντας τις διαθέσιμες τεχνολογίες και το αντίστοιχο λογισμικό. Η κατανόηση περιλαμβάνει την ικανότητα αποκωδικοποίησης ή ερμηνείας των περιεχομένων των Μέσων, τη γνώση των διαδικασιών παραγωγής, την ικανότητα της κριτικής των Μέσων, ενώ η δημιουργία περιλαμβάνει την ικανότητα της χρήσης των Μέσων επικοινωνίας για την κατασκευή και την επικοινωνία μηνυμάτων είτε για λόγους αυτοέκφρασης είτε για λόγους επιρροής και αλληλεπίδρασης με τους άλλους (Buckingham, 2007:14).
Ο γραμματισμός στα Μέσα οικοδομεί πάνω στα θεμέλια του παραδοσιακού γραμματισμού και προσφέρει νέες μορφές ανάγνωσης και γραφής. Ενισχύει τους ανθρώπους «να σκέφτονται και να πράττουν κριτικά, να επικοινωνούν αποτελεσματικά και να είναι ενεργοί πολίτες» (Mihailidis, 2018:376). Οι κεντρικές έννοιες και τα ερωτήματα-κλειδιά που διαμορφώνονται στον γραμματισμό στα Μέσα, παρέχονται από το Κέντρο για τον Γραμματισμό στα Μέσα (Center for Media Literacy)
Λέξη-κλειδί | Πέντε Βασικές Έννοιες | Πέντε Ερωτήσεις Κλειδιά |
#1.Πατρότητα δημιουργού | Όλα τα μηνύματα των Μέσων
είναι «κατασκευασμένα». |
Ποιος δημιούργησε αυτό το μήνυμα; |
#2. Μορφότυπο | Τα μηνύματα των Μέσων έχουν κατασκευαστεί χρησιμοποιώντας μια δημιουργική γλώσσα με τους δικούς της κανόνες. | Ποιες δημιουργικές τεχνικές χρησιμοποιούνται για να ελκύσουν την προσοχή μου; |
#3. Κοινό | Διαφορετικοί άνθρωποι βιώνουν διαφορετικά το ίδιο μήνυμα των Μέσων. | Πώς θα μπορούσαν διαφορετικοί άνθρωποι να αντιληφθούν αυτό το μήνυμα διαφορετικά από εμένα; |
#4. Περιεχόμενο | Τα Μέσα έχουν ενσωματωμένες αξίες και οπτικές. | Τι τρόποι ζωής, αξίες και οπτικές αναπαριστώνται ή παραλείπονται από αυτό το μήνυμα; |
#5. Σκοπός | Τα περισσότερα Μέσα έχουν οργανωθεί κατά τρόπο που να έχουν κέρδος και/ή ισχύ. | Γιατί αποστέλλεται αυτό το μήνυμα; |
Ειδησεογραφικός Γραμματισμός
O γραμματισμός στην είδηση ή ειδησεογραφικός γραμματισμός (news literacy) θεωρείται υποσύνολο του γραμματισμού στα Μέσα και οι κεντρικές του έννοιες αναπτύχθηκαν εντός του κινήματος του γραμματισμού στα Μέσα, όπως εφαρμόζονται άμεσα στις ειδήσεις. «Υπό αυτή την έννοια, οι ειδήσεις υιοθετούν μια παραδοσιακή φόρμα για την πληροφόρηση των πολιτών σχετικά με τις τρέχουσες υποθέσεις και τα κοινοτικά ζητήματα που αφορούν τη συνειδητοποίηση, τη δέσμευση και τη συμμετοχή στις τοπικές δημοκρατικές διαδικασίες. Το αποτέλεσμα είναι μια εστίαση στον τρόπο με τον οποίο η κατανόηση, η αξιολόγηση, η ανάλυση και η παραγωγή των ειδήσεων μπορούν να βοηθήσουν ώστε να ενταχθούν καλύτερες στρατηγικές διδασκαλίας και μάθησης, που αποσκοπούν σε περισσότερο ενδυναμωμένους, ανεκτικούς, ενήμερους, και ενεργούς συμμετέχοντες στην δημοκρατία των πολιτών του 21ου αιώνα» (Mihailidis, 2011:4 στο Mihailidis, 2016:12). Ο ειδησεογραφικός γραμματισμός αποτελεί ένα νέο είδος γραμματισμού, που έχει τις ρίζες του στον πραγματικό κόσμο της στιγμιαίας πληροφορίας, της παγκόσμιας αλληλεπίδρασης και των μηνυμάτων που δημιουργούνται σε διάφορες πλατφόρμες Μέσων (Panagiotou & Theodosiadou).
Ο ειδησεογραφικός γραμματισμός, ωστόσο, δεν αφορά την ανάλυση των μηνυμάτων, αλλά την επίγνωση του γιατί αυτά τα μηνύματα βρίσκονται στη συγκεκριμένη θέση. Μπορεί να θεωρηθεί ως η ικανότητα του ατόμου να χρησιμοποιεί και να αξιολογεί κριτικά την ειδησεογραφική πηγή και να αποτιμά την αξιοπιστία της πληροφορίας, ενώ ανταποκρίνεται στην αυξανόμενη πρόκληση που αφορά τη διασφάλιση ότι οι νέοι λαμβάνουν τις πληροφορίες που χρειάζεται ώστε να γίνουν καλά πληροφορημένοι πολίτες και ψηφοφόροι στον 21ο αιώνα (Panagiotou & Theodosiadou).
Η ενσωμάτωση των ειδήσεων και των τρεχόντων γεγονότων στη διδασκαλία από το Νηπιαγωγείο έως το Λύκειο έχει αποκτήσει νέα σημασία και σημαντικότητα στην ψηφιακή εποχή, καθώς οι μαθητές/τριες καλούνται συχνά – τόσο σε εκπαιδευτικά πλαίσια όσο και στην προσωπική τους ζωή, αλλά και στο σπίτι τους – να έχουν πρόσβαση, να αναλύουν, να δημιουργούν, να αντανακλούν και να ενεργούν σε ποικίλες και διαφορετικές πληροφορίες και σε πολλαπλές μηντιακές μορφές (NAMLE, 2007; Hobbs, 2011 στο Moore, 2013:326).
Αναδυόμενοι Γραμματισμοί και Σύγχρονο Σχολείο
Το σχολείο σήμερα καλείται να παρέχει συστηματική εκπαίδευση, ώστε να βοηθήσει τους νέους ανθρώπους να αναπτύξουν το επίπεδο και τα είδη του γραμματισμού/των γραμματισμών που είναι πλέον αναγκαία τόσο για το παρόν όσο και για το μέλλον, για τη ζωή τους ως μαθητών, αλλά και για τη ζωή τους ως μελλοντικών ενεργών πολιτών. Όμως, όσο πιο πολύπλοκη γίνεται η επικοινωνία σε μια κοινωνία, όσο πιο πολύμορφα είναι τα κείμενα που παράγονται στο πλαίσιο της λειτουργίας των θεσμών της και όσο πιο ισχυρές γίνονται οι πιέσεις και οι απαιτήσεις στην αγορά εργασίας, τόσο αυξάνονται οι απαιτήσεις για την εκπαίδευση σε είδη γραμματισμού. Αυτός λοιπόν είναι και ο βασικός σκοπός του σχολείου, το οποίο καλείται να βοηθήσει τους νέους ανθρώπους να αναπτύξουν το επίπεδο και τα είδη γραμματισμού που απαιτεί η κοινωνία τους για το παρόν και το μέλλον (Μητσικοπούλου, 2001).
Η διείσδυση των νέων Μέσων στη σχολική καθημερινότητα και τη μαθησιακή διαδικασία απαιτεί την απόκτηση νέων γνώσεων, την καλλιέργεια νέων δεξιοτήτων και στάσεων, συνεπώς οδηγεί στην ανάδυση ενός νέου Επιστημονικού Υποδείγματος (paradigm shift) στη Διδακτική και Παιδαγωγική Επιστήμη. Η Εκπαίδευση στα Μέσα (media education) στο σχολείο, το «όχημα» του γραμματισμού στα Μέσα, στη σημερινή ψηφιακή εποχή στοχεύει στην ενίσχυση των γνώσεων, των δεξιοτήτων και των στάσεων των μαθητών/τριών στις αναδυόμενες νέες συνθήκες ενός υπερ-επικοινωνιακού κόσμου (Ιορδανίδου & Παπαδημητρίου, 2017).
Οι μαθητές/τριες, σήμερα περισσότερο από ποτέ, έχουν ανάγκη να μάθουν πώς να βγάζουν νόημα μέσα από την εισβολή των πληροφοριών, ώστε να αναλάβουν την ευθύνη της δικής τους ζωής (Craggs, 2003). Αν θέλουμε σοβαρά να εφοδιάσουμε τα παιδιά για τις «ευθύνες του να είναι κανείς πολίτης», δεν θα πρέπει να αφήσουμε στην τύχη την εκπαίδευση για τη δημοκρατία, μια που οι μαθητές/τριες, όταν ενηλικιωθούν, θα στηρίζονται πάρα πολύ στα Μέσα για πληροφορίες και ο «έλεγχος του Μέσου που ενημερώνει τους ανθρώπους είναι η βάση της πολιτικής εξουσίας» (Μasterman, 1985 στο Craggs, 2003:29). Η εκπαίδευση στα Μέσα επικοινωνίας απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες, ανήκει στα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα και συμβάλλει στην εγκαθίδρυση και τη διατήρηση της Δημοκρατίας (Κούρτη, 2008).
Κατά συνέπεια, στον σημερινό υπερ-επικοινωνιακό κόσμο, που κατακλύζεται από άφθονη, ανεξέλεγκτη πληροφορία αλλά και παραποιημένη/ψευδή είδηση, δεν αρκεί ένας μαθητής/μια μαθήτρια να διδαχθεί στο σχολείο απλά τα εγκύκλια μαθήματα. Διαφαίνεται, όλο και πιο επιτακτικά, η ανάγκη το σύγχρονο σχολείο να ανοίξει τις «πύλες» του στους αναδυόμενους μηντιακούς γραμματισμούς και να «οπλίσει» τους/τις μαθητές/τριες με δεξιότητες και ικανότητες απολύτως απαραίτητες για τη ζωή τους ως μελλοντικών ενεργών πολιτών, με σκοπό την ενίσχυση των δημοκρατικών κοινωνιών του 21ου αιώνα.
*M.Ed., M.A., M.Sc., υποψ. Διδάκτωρ, Επικοινωνία και Νέα Δημοσιογραφία- ΑΠΚΥ, Advanced Media Institute
Αναφορές
- Aufderheide, P. & Firestone, C. (1993), Media literacy: National leadership conference: Report, Washington, D.C.: Aspen Institute.
- Bawden, D. (2001), Information and digital literacies: A review of concepts, Journal of Documentation, 57(2), 218-259.
- Buckingham, D. (2007), Μορφές αλφαβητισμού στα ψηφιακά μέσα: Επανεξετάζοντας την εκπαίδευση στα μέσα επικοινωνίας στην εποχή του διαδικτύου. Ζητήματα επικοινωνίας, Αφιέρωμα: Αγωγή και Εκπαίδευση στα Μέσα Επικοινωνίας, 6, 13-29, Αθήνα: Καστανιώτης.
- Buckingham D. (2008), Εκπαίδευση στα ΜΜΕ Αλφαβητισμός, μάθηση και σύγχρονη κουλτούρα, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
- Cope, B. & Kalantzis, M. (2000) (επιμ.), Multiliteracies: Literacy Learning and the Design of Social Futures, London: Routledge.
- Craggs, C. E. (2003), Εκπαίδευση για τα Μedia στο Δημοτικό Σχολείο, μτφρ.: Ε. Τσιλίγκου, Θεσσαλονίκη: Κώδικας.
- Hobbs, R. (2007), H ενσωμάτωση του αλφαβητισμού στα μέσα επικοινωνίας στη μέση εκπαίδευση, Ζητήματα επικοινωνίας, Αφιέρωμα: Αγωγή και Εκπαίδευση στα Μέσα Επικοινωνίας, 6, 59-72, Αθήνα: Καστανιώτης.
- Hobbs, R. (2011), Digital and Media Literacy: Connecting Culture and Classroom, Thousand Oaks, CA: Corwin Press.
- Hobbs, R., & Frost, R. (2003), Measuring the acquisition of media-literacy skills, Reading Research Quarterly, 38(3), 330-355.
- Ιορδανίδου, Σ. & Παπαδημητρίου, Σ. (2017), «Εκπαίδευση στα Μέσα» και «Ψηφιακός Εγγραμματισμός»: Διερευνώντας τη Συγχώνευση του Πεδίου της Επικοινωνίας και των Μέσων ενημέρωσης με τις Επιστήμες της Αγωγής. Θεωρητικό Πλαίσιο και Ανάπτυξη Προγράμματος Σπουδών. Στο Α. Θ. Κοντάκος & Π. Ι. Σταμάτης (επιμ.), Επικοινωνία και Εκπαίδευση, τ. 2, Θεωρίες και Μοντέλα επικοινωνίας στην Εκπαίδευση, 139-175, Αθήνα: Διάδραση.
- Κούρτη, Ε. (2008), Αγωγή και Εκπαίδευση στα Μέσα Επικοινωνίας (Πρόλογος). Ζητήματα επικοινωνίας, Αφιέρωμα: Αγωγή και Εκπαίδευση στα Μέσα Επικοινωνίας, 6, 5-12, Αθήνα: Καστανιώτης.
- Κυρίδης, Α., Δρόσος, Β. Ντίνας, Κ. (2005), Η πληροφοριακή-επικοινωνιακή τεχνολογία στην προσχολική και πρωτοσχολική εκπαίδευση, Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός.
- Malik, M., Cortesi, S. & Gasser, U. (2013), The Challenges of Defining “News Literacy”, USA: Berkman. The Berkman Center for Internet & Society at Harvard University.
- Masterman, L. (1985), Teaching the Media, London: Comedia.
- Μητσικοπούλου, Β. (2001), Γραμματισμός, στο Χριστίδης Α.-Φ. (επιμ.), Εγκυκλοπαιδικός Οδηγός για τη γλώσσα, Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας.
- Mihailidis, P. (2018), Γραμματισμοί στα Μέσα που προάγουν την ιδιότητα του πολίτη. Επανεφευρίσκοντας τη Δέσμευση για την Κοινωνική Προθετικότητα (μετάφραση Λ. Π. Βαλσαμίδου), στο Σ. Ιορδανίδου, Σ. Παπαδημητρίου, Λ. Βαλσαμίδου (επιμ.), Εγγραμματισμός στα Μέσα Media Literacy. Σε αναζήτηση της έννοιας και της λειτουργίας της, 371-394. Αθήνα: Μεταμεσονύκτιες εκδόσεις & Advanced Media Institute.
- Mihailidis, P. (2016), Exploring News Literacy: Preparing future journalists—and citizens—for engagement in global digital culture, Journalism Education, 5(1), 10-13.
- Mihailidis, P. (ed.) (2011), News Literacy: Global Perspectives for the Newsroom and the Classroom, New York: Peter Lang.
- Moore, D. C. (2013), Bringing the World to School: Integrating News and Media Literacy in Elementary Classrooms, Journal of Media Literacy Education, 5(1), 326-336. https://digitalcommons.uri.edu/jmle/vol5/iss1/5
- National Association of Media Literacy Education (NAMLE), 2007, Core Principles of Media Literacy Education in the United States. https://namle.net/publications/core-principles/
- Ohler, J. (2009), Orchestrating the media collage, Educational Leadership, 66(6), 8-13.
- Panagiotou, N. & Theodosiadou, S. (χ.χ.) News literacy: Learning about the world. http://users.auth.gr/npanagiotou/articles/ News%20Literacy%20Learning%20About%20the%20World.pdf
- Rosenbaum, J. E., Beentjes, J. W. J., & Konig, R. P. (2008), Mapping media literacy: Key concepts and future directions, στο C. S. Beck (επιμ.), Communication Yearbook 32, 312-353, New York: Routledge.
- Tyner, K. (1998), Literacy in a Digital World, Mahwah, NJ: Erlbaum.
- Weeks, P. (2003), Old Literacies, New Literacies, Media Literacies, Visual Literacies, Techno Literacies and Multi-Literacies: How Many Literacies Does It Take to Change a Light Bulb?, Alberta Voices, 1(1):38-40.