Της Χριστίνας Λιναρδάκη*
Ανάμεσα στα πολλά πεδία στα οποία πειραματίζεται η επιστήμη με ένα από τα πιο καυτά τεχνολογικά θέματα της εποχής μας, την τεχνητή νοημοσύνη (ΑΙ), είναι και αυτό της ποίησης. Πάμπολλα τα projects και τα sites που παράγουν ποίηση με τεχνικά μέσα στις ημέρες μας, όπως τα Poevolve, Poetry Creator, Poem Generator, Tra-La-Lyrics (για στίχους), PoeTryMe, iPoet (στα κινεζικά), PoemBot, PoemPortraits (ΑΙ της Google), TalkToTransformer, Bot or Not.
Τα περισσότερα από αυτά στηρίζονται σε έναν από τους κλάδους της AI, που ονομάζεται machine learning. Σύμφωνα με αυτόν, η ανάπτυξη των κατάλληλων αλγορίθμων μπορεί να βοηθήσει έναν υπολογιστή να βελτιώνεται αυτόματα, καθώς αποκτά περισσότερες εμπειρίες.1 Επομένως, ένας υπολογιστής μπορεί να «εκπαιδευθεί» να παράγει αυτό που του ζητείται, εν προκειμένω ποιήματα, με βάση ένα πλήθος δεδομένων (π.χ. τα ποιήματα ενός υπαρκτού ποιητή2) και έναν αλγόριθμο που να του εξηγεί πώς να τα αξιοποιήσει (ο οποίος περιλαμβάνει στοιχεία όπως ο αριθμός των στροφών ή των στίχων ανά στροφή, πρόκειται για το template-based approach) ή απλά με τη συναρμογή τυχαίων λέξεων βάσει τυπικών απαιτήσεων, όπως ο επιθυμητός αριθμός συλλαβών για το μέτρο (generate and test approach).3 Τα αποτελέσματα έχουν κριθεί από κακά μέχρι αρκετά καλά, αλλά έχουν παραχθεί μάλλον κατά τύχη.
Γιατί όμως ποίηση; Γιατί οι επιστήμονες που ασχολούνται με την παραγωγή λόγου από την ΑΙ να επιλέξουν τη ποίηση από όλα τα λογοτεχνικά είδη; Γιατί να μην επιλέξουν μια άλλη μικρή φόρμα, όπως π.χ. ένα διήγημα bonsai (τυπικά, μέχρι 600 περίπου λέξεις); Η απάντηση βρίσκεται στα χαρακτηριστικά του κάθε είδους. Ένα διήγημα, όσο μικρό κι αν είναι, πρέπει να έχει δομή: χαρακτήρες, διαλόγους, πλοκή. Η ποίηση από την άλλη, ενώ θεωρείται το δυσκολότερο λογοτεχνικό είδος και εμπλέκει πολλαπλά γλωσσικά επίπεδα (λεξιλογικό, γραμματικό, συντακτικό, σημαντικό, φωνητικό, μετρικό, μεταφορικό κ.ο.κ.) που καθιστούν δυσχερή την κατανόησή της, ενσωματώνει έναν βαθμό αυθαιρεσίας, αφού δεν υπάρχουν αυστηροί ή έστω καθο\λικοί κανόνες για το τι είναι αποδεκτό και τι όχι. Ενσωματώνει επίσης έναν βαθμό παραλογισμού, καθώς πολλές φορές όχι μόνο αντιστέκεται στο κοινώς αποδεκτό νόημα, αλλά και το ανατρέπει. Επιπλέον, μολονότι όπως ειπώθηκε περιλαμβάνει πολλά γλωσσικά επίπεδα, δεν επιτάσσει τη χρήση όλων αυτών των επιπέδων: δεν είναι με άλλα λόγια υποχρεωτικό να είναι παρόντα σε κάθε ποίημα όλα αυτά.
Τα παραπάνω χαρακτηριστικά της ποίησης την καθιστούν εύφορο έδαφος για πειραματισμούς και αυτός άλλωστε είναι ο λόγος που πολλοί νέοι και φιλόδοξοι συγγραφείς ξεκινούν τις προσπάθειές τους από την ποίηση, παράγοντας συνήθως κακά αποτελέσματα. Η κατάσταση επιβαρύνεται περαιτέρω από το γεγονός ότι στις μέρες μας είναι εξίσου απαίδευτοι και οι αναγνώστες: δεν διαθέτουν το κριτήριο αξιολόγησης, ούτε καν την ικανότητα κατανόησης πολλές φορές, της ποίησης που διαβάζουν. Και, καθώς η κριτική ως λειτουργία όχι μόνο έχει εξασθενήσει, αλλά και ολισθήσει σε ένα μοντέλο δοξολογίας των ημετέρων, αντί να έχει θέση θυροφύλακα (watchdog) και να καθορίζει τι είναι αποδεκτό και τι όχι, έχει διαμορφωθεί ένα πραγματικό αδιέξοδο.
Υπάρχει ένα ακόμη επίπεδο συνηγορίας στην κατεύθυνση της επιλογής της ποίησης ως πειραματικού πεδίου: για την ερμηνεία ενός λογοτεχνικού έργου, η συνιστώσα του συγγραφέα δεν θεωρείται πλέον σχετική. Τι κι αν το ποίημα προήλθε από τα βιώματά του, τι κι αν καθρεφτίζει τις σκέψεις του ή την ανάγκη του να παράγει κάτι καινούριο, η λογοτεχνική θεωρία με τον φορμαλισμό, τη νέα κριτική και τον δομισμό αφενός και τις αναγνωστοκεντρικές προσεγγίσεις της4 αφετέρου, έθεσε αρχικά το κείμενο στο επίκεντρο και στη συνέχεια τον αναγνώστη, επιφέροντας τον «θάνατο του συγγραφέα».5 Το κείμενο, επομένως, έχει θεωρηθεί ως αυτόνομη οντότητα για την κατανόηση της οποίας δεν χρειάζεται τίποτε πέρα από τις ίδιες τις λέξεις.
Bot or Not
Στο site “Bot or Not” (botpoet.com), στο οποίο ο επισκέπτης καλείται να επιλέξει αν το ποίημα που παρουσιάζεται στη οθόνη του είναι γραμμένο από άνθρωπο ή από ΑΙ, το συγκεκριμένο ποίημα της Gertrude Stein έχει θεωρηθεί από τουλάχιστον το 70% των απαντώντων πως έχει γραφτεί από υπολογιστή. Πώς μπορεί λοιπόν να καταλάβει κάποιος σήμερα, αν ένα ποίημα έχει γραφτεί από άνθρωπο ή από υπολογιστή; Η απάντηση είναι ότι πολλές φορές δεν μπορεί! Κι αυτό όχι μόνο επειδή κάποιες προσπάθειες της ΑΙ είναι καλές, αλλά και επειδή, στην εποχή του αυτοματισμού, υπάρχουν άνθρωποι που γράφουν ποιήματα τα οποία μιμούνται τους υπολογιστές και αντανακλούν την ασυναρτησία των ημερών μας. Παράδειγμα τέτοιου ποιήματος είναι το ακόλουθο:
Red Faces
Red flags the reason for pretty flags. And ribbons.
Ribbons of flags
And wearing material Reason for wearing material. Give pleasure.
Can you give me the regions. The regions and the land.
The regions and wheels. All wheels are perfect. Enthusiasm.
Αν έχουμε λοιπόν υπολογιστές που γράφουν σαν υπολογιστές, υπολογιστές που γράφουν σαν άνθρωποι, ανθρώπους που γράφουν σαν άνθρωποι, αλλά και ανθρώπους που γράφουν σαν υπολογιστές, τι στην ευχή μπορούμε να συμπεράνουμε; Το ερώτημα θέτει ο ένας από τους επινοητές του site “Bot or Not”, o Oscar Schwartz, σε μία εξάλεπτη ομιλία Tedx,6 και στη συνέχεια μιλάει για κάτι για το οποίο μιλάει κι ένας ακόμη επιστήμονας, ο Byron Reese στο πρόσφατο βιβλίο του The Fourth Age: Smart Robots, Conscious Computers, and the Future of Humanity (Atria Books, 2018):7 πρόκειται για την ιδιότητα του να είναι κάποιος άνθρωπος και το τι την καθορίζει. Είναι κάτι με το οποίο γεννιόμαστε ή είναι κάτι που εκπαιδευόμαστε να γίνουμε; Πώς ορίζουμε ποιοι ανήκουν ή εντάσσονται σε αυτήν;
Το 2017, έξι επιστήμονες συνέθεσαν και υπέγραψαν ένα μανιφέστο,8 στο οποίο διερωτώνται επίσης: Η ιδιότητα του ανθρώπου είναι κάτι που μπορεί να χαθεί ή να κερδηθεί; Όσοι βασανίζουν, σκοτώνουν, εξευτελίζουν την ανθρώπινη ύπαρξη εξακολουθούν να λογίζονται άνθρωποι; Είναι ένας πολιτισμένος άνθρωπος πιο ανθρώπινος από έναν άγριο ιθαγενή; Είναι τελικά η ανθρώπινη φύση μια κοινωνική, άρα μεταβαλλόμενη, κατασκευή; Και καταλήγουν: «Είναι καιρός να αρχίσουμε να κτίζουμε μια κοινότητα επιστημόνων της τεχνητής νοημοσύνης, νευροεπιστημόνων, φιλολόγων, game developers, θεωρητικών της λογοτεχνίας, σκηνοθετών, συγγραφέων, επιχειρηματιών – όλων όσων μπορούν να έρθουν κοντά λόγω του πάθους τους να ανακαλύψουν την πρωταρχική αιτία της ανθρώπινης φύσης και επιπλέον της ειλικρινούς επιθυμίας τους να παρέχουν σε ανθρώπους και μηχανές τα κατάλληλα και επαρκή εργαλεία για να μάθουν και να ξαναμάθουν πώς να είναι άνθρωποι».
Όσο όμως κι αν ορισμένοι άνθρωποι χρειάζεται να ξαναμάθουν πώς να είναι άνθρωποι, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν γεννήθηκαν απολύτως ανθρώπινοι. Η ανθρώπινη ιδιότητα βρίσκεται στον πυρήνα της ύπαρξής μας, είναι συνυφασμένη με τη γλώσσα που μιλάμε, τα νοητικά μας εργαλεία, τη φαντασία μας,9 τα ίδια μας τα συναισθήματα. Ακόμη κι αν δημιουργήσουμε υπολογιστές με ανθρώπινη μορφή ή ιδιότητες, θα παραμένουν καθρέφτες της ανθρώπινης συνθήκης, η οποία – εκτός των άλλων – διακρίνεται για την αυτοσυνείδηση και την αίσθηση της ταυτότητάς της,10 κάτι που μια μηχανή, η οποία είναι προγραμματισμένη απλώς να εκτελεί εντολές, δεν διαθέτει. Είναι λοιπόν ποτέ δυνατόν ένας καθρέφτης να φθάσει ή να ξεπεράσει αυτό που καθρεφτίζει; Μένει να το δούμε στο μέλλον.
*Φιλόλογος, μεταφράστρια, απόφοιτη του ΜΑ «Επικοινωνία & νέα Δημοσιογραφία».
- Βλ. Mitchell, (1997), Machine Learning, McGraw Hill Science/ Engineering/Math και Mitchell, T. (2006), “The Discipline of Machine Learning”, διαθέσιμο στο http://www.cs.cmu.edu/~tom/pubs/ MachineLearning.pdf, ημ/νία ανάκτησης: 2.10.2019.
- Στα ελληνικά, έχουν μείνει ιστορικές οι προσπάθειες αυτοματοποι- ημένης μίμησης της ποίησης της Κικής Δημουλά (ironprison.blogspot. com/2009/05/dimoula-generator.html) ή του Νίκου Μπογδάνου (luben.tv/originals/6790), που είχαν όμως στόχο να σαρκάσουν την ποίηση των συγκεκριμένων ποιητών και πόρρω απέχουν από μια συστηματική προσπάθεια παραγωγής ποίησης μέσω της τεχνητής νοημοσύνης, όπως αυτή που περιγράφεται στο παρόν άρθρο.
- Ανάλυση των συγκεκριμένων και άλλων προσεγγίσεων (π.χ. evolutionary approach, case-based reasoning approach), βλ. στο Oliveira, C. (2009) “Automatic generation of poetry: an overview” που έχει αναρτηθεί στο researchgate.net (ημ/νία ανάκτησης: 28.9.2019)
- Αναφέρονται, ενδεικτικά, η ψυχαναλυτική κριτική, η θεωρία της πρόσληψης και η κριτική της αναγνωστικής ανταπόκρισης,
- Barthes, (1967), “The Death of the Author”, Aspen, No 5-6, μτφρ.: Howard, διαθέσιμο στο http://www.ubu.com/aspen/aspen5and6/ threeEssays.html H ελληνική μετάφραση από το Barthes, R. (2007), «Ο θάνατος του συγγραφέα», Εικόνα-Μουσική-Κείμενο, μτφρ.: Γ. Σπανός, Αθήνα: εκδ. Πλέθρον, 137-143.
- https://wted.com/talks/oscar_schwartz_can_a_computer_ write_poetry/transcript?newComment= &language=el
- Βλ. και Εφραιμίδη, Α. (2019), «Όραμα επιστημονικής φαντασίας ή μετάβαση στην “Τέταρτη Εποχή”»; The Athens Review of Books, τεύχ. 109,61-62.
- Barzov, , Cherdak, V., Matskevich, E., Orlovskiy, S., Ryabov, Β. & Sukhy, I. (2017), “Manifesto: Time for Humanness Learning”, διαθέσιμο στο: https://towardsdatascience.com/manifeto-time-for- humanness-learning-51051befa5f4 (ημ/νία ανάκτησης: 1.10.2019).
- Για τη σημασία της φαντασίας, βλ. Barzov, (2018), “Human Intelligence (HI) is underrated”, διαθέσιμο στο: https://medium. com/@yuribarzov/humanness-is-underrated-d2b745124dd4 (ημ/νία ανάκτησης: 1.10.2019).
- Βλ. π.χ. Παπανούτσος, Ε.Π. (1974), Πρακτική φιλοσοφία, Αθήνα: Δωδώνη.
Αφού βρεθήκατε στη σελίδα μας, θα θέλαμε να σας ζητήσουμε μια χάρη. Κάθε μέρα, όλο και περισσότεροι άνθρωποι διαβάζουν και υποστηρίζουν το δημοσιογραφικό μας περιεχόμενο, το οποίο στόχος μας είναι να είναι πάντα προσβάσιμο σε όλους, ασχέτως οικονομικής ή κοινωνικής κατάστασης.
Το περιεχόμενο που παράγουμε βασίζεται μόνο στις δικές μας αποφάσεις, στη δική μας κρίση και δεν επηρεάζεται από διαφημίσεις ή από τις προτιμήσεις ιδιοκτητών, πολιτικών ή μετόχων. Η συντακτική μας ομάδα δρα ανεξάρτητα, έχοντας ως βασική αξία ότι πρέπει να δίνουμε φωνή σε όσους δεν ακούγονται αρκετά και να ασκούμε πιέσεις στους ισχυρούς. Και αυτό είναι το στοιχεία που μας διαφοροποιεί από άλλα Μέσα Ενημέρωσης, ειδικά σε μια εποχή όπου η ύπαρξη μιας διαφανούς και ανεξάρτητης δημοσιογραφίας είναι κρίσιμη. Η υποστήριξή σας μας δίνει δύναμη και μας επιτρέπει να δουλεύουμε με τον τρόπο που το κάνουμε μέχρι τώρα.
Στηρίξτε τη Δημοσιογραφία έστω και με €5 - θα σας πάρει μόνο ένα λεπτό. Ευχαριστούμε.
