Του Ανδρέα Μιχ. Παναγόπουλου*
Την ώρα που διεθνώς εντείνεται η συζήτηση και ο προβληματισμός για την υιοθέτηση πρωτοποριακών κανόνων δεοντολογίας, όπως στον Καναδά, εάν θα πρέπει να προειδοποιούν οι δημοσιογράφοι τους συνεντευξιαζόμενους πολίτες για πιθανές επιπτώσεις από τα λεγόμενα τους (Kowch, 2014) ή και πώς θα εφαρμοστούν κανόνες δεοντολογίας στο διαδίκτυο (Knoll, 2014), στην Κύπρο παραμένει ζητούμενο εάν οι δημοσιογράφοι και τα Μέσα Ενημέρωσης συμμορφώνονται με τη βασική τους αποστολή, την αντικειμενική ενημέρωση των πολιτών. O τρόπος κάλυψης της οικονομικής κρίσης από τα Μέσα Ενημέρωσης, αν προέβαλλαν αντικειμενικά ή εάν αποσιώπησαν ειδήσεις, παραμένει θέμα έντονης διαμάχης.
Η δεοντολογία ως «κέρβερος» των δημοσιογραφικών αξιών
Παρά τη θεωρητική προσέγγιση για το ρόλο των δημοσιογράφων και του Τύπου ως θεματοφύλακα της δημοκρατίας, η ύπαρξη «εκδοτικής γραμμής» έχει βαθιές ρίζες που ανάγονται στη λειτουργία των παραδοσιακών συγκροτημάτων (Παναγιωταρέα, 2009), στην αποικιοκρατία (Χρυσάνθου, 2008), ενώ πλέον γίνεται ανοικτά λόγος για διαπλεκόμενα συμφέροντα (Χρυσάνθου, Ρέκβιεμ για την κρατική ραδιοτηλεόραση, 2013).
Άλλωστε το πολιτικοκοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργεί ο Τύπος στην Κύπρο, ήταν και παραμένει υπό αμφισβήτηση (Κούρος, 2008). Η δημοσιογραφική ελευθερία, που έχει ως αρχή τις ίσες αποστάσεις από κάθε Αρχή και πάσης μορφής εξουσία ( πολιτική, οικονομική, κλπ.) οφείλει να αποκλείει και να απορρίπτει κάθε φύσης οικονομική εξάρτηση και συναλλαγή. Ακρογωνιαίος λίθος της δημοσιογραφίας είναι η αντικειμενική πληροφόρηση των πολιτών και η προβολή της αλήθειας, ενώ η ελευθερία έκφρασης και διά του Τύπου είναι συνταγματικά κατοχυρωμένη.
Και όμως, όλο και πιο πολλοί μιλούν για τη χαμένη αίγλη της δημοσιογραφίας, καθώς η απορρύθμιση ρυθμίζει περιοριστικά το ρόλο των δημοσιογράφων υπέρ των συμφερόντων και της πάσης φύσης εξουσίας μέσα στα συγκροτήματα του Τύπου ή και στα κυρίαρχα Μέσα (mainstreammedia). Και τούτο, παρά τους κανόνες και τις αρχές δεοντολογίας που υπάρχουν παγκοσμίως και τους εσωτερικο ύς κανονισμούς δεοντολογίας πολλών Μέσων. Η τήρηση της δεοντολογίας αποτελεί κομβικής σημασίας ζήτημα που σχετίζεται υπαρξιακά με τη δημοσιογραφία, ενώ διεθνείς οργανισμοί, όπως η UNESCO και το Συμβούλιο της Ευρώπης, έχουν εκδώσει οδηγίες.
Όπως αναφέρει ο Κυπριακός Κώδικας Δεοντολογίας, ο σεβασμός της αλήθειας και του δικαιώματος του πολίτη για αντικειμενική, ολοκληρωμένη και έγκυρη πληροφόρηση αποτελεί υποχρέωση όλων των Μέσων και των λειτουργών τους.
Η οικονομική κρίση και ο Τύπος
Στην Κύπρο, τράπεζες και δημόσιος τομέας βρέθηκαν σε αποσύνθεση την εποχή της διεθνούς κρίσης, για μια σειρά από αιτίες και παράγοντες. Το 2012 η χώρα ζήτησε βοήθεια κυρίως λόγω του υπερμεγέθους εγχώριου τραπεζικού τομέα, τον οποίο δεν μπορούσε να διασώσει μόνη της η Κυπριακή Δημοκρατία. Η Κύπρος, σύμφωνα με ορισμένους, υπήρξε το πειραματόζωο για τη διάσωση τραπεζών στο μέλλον από την ΕΕ.
Ο Τύπος βρέθηκε στο «εδώλιο του κατηγορουμένου», επειδή δεν ανταποκρίθηκε στο καθήκον του και δεν είχε ενημερώσει τους πολίτες για τυχόν κινδύνους που διέτρεχαν οι καταθέσεις τους. Άλλωστε τα ΜΜΕ σε πρώτο πλάνο προσφέρουν στο κοινό πληροφορίες που νομιμοποιούν το σύστημα με βάση τη θεωρία της ημερήσιας θεματολογίας (ΜακΚόμπς, 1996).
Γιατί «σίγησαν» τα mainstream Μέσα;
Οι επιχειρήσεις των ΜΜΕ στην Ελλάδα, σύμφωνα με τον Λέανδρο, εμφανίζονται απροετοίμαστες όταν ξεσπά η κρίση, οπότε ταυτόχρονα κι απότομα κλείνουν οι στρόφιγγες του χρήματος (Βανδώρος, 2014). Οι περισσότεροι δημοσιογράφοι κατά τη διάρκεια της κρίσης φαίνεται ότι ταυτίζονται με την ελίτ και υιοθετούν το αφήγημα της καθεστηκυίας τάξης – ίσως αντιλαμβανόμενοι τη δημοσιογραφική τους αποστολή με όρους αποσιώπησης κατά τη διάρκεια πολέμου ή περί εθνικού ζητήματος.
Το γεγονός ότι οι δημοσιογράφοι στα εν λόγω ΜΜΕ είναι παπαγάλοι (repeaters) των ελίτ και όχι ειδησεογράφοι (reporters) φαίνεται από την ανάλυση του τρόπου με τον οποίο καλύπτουν την ταξική αναδιάρθρωση που συντελείται, όπως έχει καταγράψει η έρευνα. (Πλειός, Η Κρίση και τα ελληνικά ΜΜΕ, 2013).
Με δεδομένη την εξάρτηση των Μέσων από τον τραπεζικό δανεισμό, οι τράπεζες καθοδηγούν την ιδιοκτησία και κατ’ επέκταση την ειδησεογραφία.
Η μαζική πλειοψηφία των ΜΜΕ στην Κύπρο απέφυγε συστηματικά τη διερεύνηση και προβολή των προβλημάτων ή σκανδάλων των τραπεζών, τα οποία οδήγησαν τελικά στην κρίση, η οποία εμφανίστηκε δημόσια την άνοιξη του 2012.
Υπήρξε συγκάλυψη, αποσιώπηση και μετατόπιση της ατζέντας. Αναφορές για ευνοιοκρατικά δάνεια και υπέρογκα μπόνους δεν δημοσιοποιήθηκαν, ενώ δεν ερευνήθηκαν δάνεια που είχαν διαγραφεί ή οι μαζικές αγορές ελληνικών ομολόγων (δύο δις) το 2010, την περίοδο που όλοι πωλούσαν και η Ελλάδα ήταν με το ένα πόδι στο Μνημόνιο.
Αν λοιπόν το κυπριακό «bankbailout» (τραπεζική διάσωση) έχει κερδίσει ήδη μια θέση στην παγκόσμια ιστορία, η μονόπλευρη στάση των ΜΜΕ ίσως να διεκδικεί και μια ανάλογη θέση στην ιστορία της μαζικής επικοινωνίας, ως μορφή χειραγώγησης (Παναγιώτου, 2013).
Όλα αυτά προφανώς αποτελούν «βιασμό» της δημοσιογραφίας και της αποστολής του Τύπου και όχι μόνον παραβίαση των κανόνων δεοντολογίας.
Ιδέες-ασπίδα για τους δημοσιογράφους και την αξιοπιστία του Τύπου
Αν και οι κανόνες δεοντολογίας δεν αποτελούν κανονιστικό πλαίσιο, μπορούν να συμβάλουν στην ενίσχυση της αξιοπιστίας, στον ηθικό έλεγχο των δημοσιογράφων. Προτείνεται επέκταση των υπαρχόντων κανόνων για να ενισχυθεί η ελευθερία της έκφρασης και ταυτόχρονα η διαφάνεια:
- Οι δημοσιογράφοι υποβάλλουν δηλώσεις πόθεν έσχες στο εποπτικό όργανο, οι οποίες θα ελέγχονται από ορκωτούς λογιστές. Οι δηλώσεις τελούν υπό καθεστώς απόλυτης εχεμύθειας. Τυχόν περιπτώσεις «επιόρκων» θα παραπέμπονται στη δικαιοσύνη.
- Οι δημοσιογράφοι που καλύπτουν οικονομικό ρεπορτάζ καθώς και όσοι κατέχουν θέσεις ευθύνης, υποβάλλουν στο εποπτικό όργανο αναφορές για τον τραπεζικό τους δανεισμό. Οι ειδήσεις ελέγχονται για σχέσεις οικονομικής εξάρτησης των δημοσιογράφων
- Πολίτες που παρείχαν αξιόπιστες πληροφορίες και δεν μεταδόθηκαν σε εύλογο χρονικό διάστημα, μπορούν να προσφεύγουν στην επιτροπή δεοντολογίας καταγγέλλοντας το δημοσιογράφο ή και το Μέσο. Η επιτροπή ερευνά και επιβάλλει ηθικές κυρώσεις, εφόσον αποδειχθεί αποσιώπηση ή απόκρυψη της είδησης. Το ίδιο το Μέσο οφείλει να δημοσιεύσει σε περίοπτη θέση την κύρωση.
- Δημοσιογράφοι απαγορεύεται να εργάζονται σε εταιρείες και θυγατρικές τους που έχουν σχέση, άμεση ή έμμεση, ή και συνάφεια με το ρεπορτάζ που καλύπτουν.
- Τα Μέσα δημοσιοποιούν ετησίως στοιχεία για τις σχέσεις τους με τραπεζικά ιδρύματα και θυγατρικές τους.
- Στην περίπτωση που μεταδίδεται είδηση για θυγατρική ή εταιρεία όπου συμμετέχει στη μετοχική σύνθεση το Μέσο, οφείλεται να γνωστοποιηθεί στο κοινό η σχέση αυτή.
- Κατά τη μετάδοση ειδήσεων από οίκους αξιολόγησης, διεθνείς οργανισμούς και πρόσωπα, οι δημοσιογράφοι οφείλουν να ενημερώνουν το κοινό για τυχόν επιπτώσεις από την είδηση και τυχόν κερδοσκοπικές κινήσεις ώστε να τους προστατεύσουν.
- Η μετάδοση πληροφοριών σε περιόδους έντασης και κρίσης πρέπει να γίνεται με τρόπο που δεν θα διασπείρει τον πανικό αλλά θα ενημερώνει υπεύθυνα και με ψυχραιμία.
- Η Επιτροπή Δεοντολογίας –το εποπτικό όργανο– δημιουργεί blog όπου ανωνύμως οι δημοσιογράφοι θα αναρτούν ειδήσεις που αποσιωπούνται ή λογοκρίνονται στα Μέσα που εργάζονται. Το απόρρητο του συγγραφέα διασφαλίζεται. Τυχόν έσοδα –από διαφημίσεις– θα μπορούν να προσφέρονται ως υποτροφίες για ερευνητική δημοσιογραφία, ως βραβεία ή και ως επίδομα για άνεργους δημοσιογράφους που απολύθηκαν λόγω –αποδεδειγμένης– διαφωνίας με την εκδοτική γραμμή.
Αντί Επιλόγου
Οι κανόνες δεοντολογίας λένε στους δημοσιογράφους τι πρέπει να κάνουν. Παραφράζοντας το ελληνικό Σύνταγμα, η τήρηση των κανόνων δεοντολογίας επαφίεται στη συνείδηση των δημοσιογράφων.
* Ο Ανδρέας Μιχ. Παναγόπουλος είναι δηµοσιογράφος και ολοκληρώνει το Master του στο ΜΠΣ «Επικοινωνία και νέα ∆ηµοσιογραφία» του ΑΠΚΥ. Το παρόν άρθρο αποτελεί περίληψη της τέταρτης εργασίας του, που υποβλήθηκε στο ΑΠΚΥ στο Β΄ έτος σπουδών
Βιβλιογραφία
Knoll, T. (2014, 04 04). Journalists discuss media ethics and reporters’ responsibility at ISOJ. Ανάκτηση 18.04.2014, από Journalism in The Americas Blog, https://knightcenter.utexas.edu/blog/00-15402-journalists-discuss-media-ethics-and-reporters-responsibility-isoj.
Kowch, S. (2014, 04 05). What are the consequences of talking to reporters? Ανάκτηση 18.04.2014, από http://kowchmedia.com: http://kowchmedia.com/2014/04/05/what-are-the-consequences-of-talking-to-reporters/.
Βανδώρος, Σ. (2014, 03 16). Η κρίση και τα μέσα ενημέρωσης. Ανάκτηση 18.04.2014, από www.bookpress.gr: http://www.bookpress.gr/stiles/sotiris-bandoros/media-crisis.
Κούρος, Κ. (2008). Το Δίκαιο των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης στη Δημοκρατία της Κύπρου. Στο Κ. Κούρος, Το Δίκαιο των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης στη Δημοκρατία της Κύπρου. Λευκωσία: Βιβλιοεκδοτική.
ΜακΚόμπς, Μ. e. (1996). Τα μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και η διαμόρφωση της κοινής γνώμης. Αθήνα: Καστανιώτης.
Παναγιωταρέα, Ά. (2009). Δύο δικτατορίες και ένα σκάνδαλο. Στο Ά. Παναγιωταρέα, Δύο δικτατορίες και ένα σκάνδαλο (σσ. 45-60). Αθήνα: Λιβάνης.
Παναγιώτου, Α. (2013, Ιανουάριος 23). Οι Τράπεζες, τα ΜΜΕ και οι προσπάθειες Συγκάλυψης, Μετατόπισης και Λογοκρισίας των σκανδάλων. Ανάκτηση 27.04.2014, από http://koinonioloyika.blogspot.gr/.
Πλειός, Γ. (2013, 11 09). Η Κρίση και τα ελληνικά, ΜΜΕ. Ανάκτηση 18.04.2014, από Εφημερίδα των Συντακτών, http://www.efsyn.gr/?p=146285.
Πλειός, Γ. (2013). Η Κρίση και τα ΜΜΕ. Αθήνα: Παπαζήσης.
Χρυσάνθου, Χ. (2008). ΜΜΕ: Μάρτυρες και Πρωταγωνιστές. Στο Χ. Χρυσάνθου, ΜΜΕ: Μάρτυρες και Πρωταγωνιστές. Λευκωσία: Αρμίδα.
Χρυσάνθου, Χ. (Φθινόπωρο 2013). Ρέκβιεμ για την κρατική ραδιοτηλεόραση. Δημοσιογραφία, 2, 28-30.