Emoji, gifs, stickers, memes, avatars και omg, lol, τπτ, βσκ

ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑΣ ΛΙΝΑΡΔΑΚΗ*

Η επικοινωνία στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ) συντελείται με μια σειρά πράξεων, όπως η προσθήκη ετικετών (tagging), η αναγνώριση της αξίας μιας ανάρτησης (liking), η αναπαραγωγή της (sharing) κ.λπ., αλλά και με οπτικούς και λεκτικούς κώδικες. Το παρόν άρθρο επικεντρώνεται σε αυτούς τους κώδικες που χρησιμοποιούν οι «ψηφιακοί ιθαγε­νείς», δηλαδή οι σημερινοί έφηβοι και νέοι, αλλά και οι «ψηφιακοί μετανάστες», δηλαδή εμείς οι μεγαλύτε­ροι, οι οποίοι κατ’ άλλους αποτελούν μια νέα ψηφια­κή γλώσσα (π.χ. Prensky,2001:1) και κατ’ άλλους την εξέλιξη παλαιότερων οπτικών γλωσσικών συστημά¬των (Alshenqeeti, 2016). Επιπλέον, το άρθρο εξετάζει, μέσω έρευνας που πραγματοποιήθηκε για τη Δημοσι¬ογραφία σε δείγμα 185 ατόμων όλων των ηλικιών, τη χρήση τους στο διαδίκτυο σήμερα. Λεκτικοί κώδικες είναι οι συντομογραφίες και οι λοιπές ιδιαίτερες συμ¬βάσεις του γραπτού λόγου που χρησιμοποιούμε όταν αλληλογραφούμε στο διαδίκτυο, και οπτικοί τα emoji, τα αυτοκόλλητα (stickers), τα μιμίδια (memes), τα gifs και τα άβαταρ. Μήπως όλα αυτά σας φαίνονται κινέζικα; Ίσως, αλλά το πιθανότερο είναι πως ήδη τα χρησιμοποιείτε.

Emoji
Είναι οι εκατοντάδες κίτρινες, μικροσκοπικές φατσούλες και σύμβολα που βρίσκουμε πια σε όλα τα έξυπνα κινητά τηλέφωνα, αλλά και σε όλα τα ΜΚΔ. Τις χρησιμοποιούμε όταν, ενώ γράφουμε ένα μήνυμα (SMS ή σε chat ή σε κάποια πλατφόρμα messaging) ή ένα σχόλιο ή μια ανάρτηση, θέλουμε να προσθέσουμε μια ένδειξη της συναισθηματικής μας κατάστασης (π.χ. μια γελαστή ή λυπημένη φατσούλα), να τροποποιήσουμε αυτό που γράψαμε ώστε να αποφύγουμε τον κίνδυνο παρεξήγησής του (π.χ. με μια παλαβή φατσούλα σε ένα ειδάλλως δηκτικό σχόλιο, να τονίσουμε κάτι που λέμε (βάζοντας π.χ. ένα χριστουγεννιάτικο δεντράκι, όταν στέλνουμε ευχές για τα Χριστούγεννα) ή για να αντικαταστήσουμε λέξεις (π.χ. μου άρεσε πολύ το δώρπ σου).

Η ιστορία τους ξεκινά με το πασίγνωστο χαμογελαστό προσωπάκι, το οποίο επινόησε τη δεκαετία του ’60 στην Αμερική ο γραφίστας Harvey Ball για τη State Mutual Life Assurance Company. Ακολούθησαν τα emoticon, τα οποία σχημάτιζαν οι ίδιοι οι χρήστες κατά την πληκτρολόγηση (στα οποία π.χ. το χαμογελαστό προσωπάκι συμβολιζόταν με άνω και κάτω τελεία και δεξιά παρένθεση 🙂 ), ενώ στην Ιαπωνία αναπτύχθηκαν τα kaomoji, τα οποία δεν είχαν πλάγιο προσανατολισμό, όπως τα emoticon, αλλά οριζόντιο (παράδειγμα kaomoji: (•‿•) ), δηλαδή ο χρήστης δεν χρειαζόταν να γείρει το κεφάλι του για να τα «διαβάσει». Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που τα emoji, τα οποία έχουν τη μορφή κατασκευασμένων πικτογραμμάτων που τυποποιεί το Unicode Consortium,ξεκίνησαν από την Ιαπωνία.

Στις μέρες μας, τα emoji αποτελούν «κρίσιμα στοιχεία για τη σύναψη, διατήρηση και συνέχιση των ανθρώπινων σχέσεων» (Stark & Crawford, 2015, 6). Κι αν νομίζετε ότι η δύναμη τους εξαντλείται στη χρήση τους στις διαπροσωπικές επικοινωνίες, ξανασκεφθείτε το: το 2013, η τραγουδίστρια Katy Perry ανέβασε βίντεο του single της “Roar”, το οποίο περιλαμβάνει απεικονίσεις των στίχων του τραγουδιού αποκλειστικά σε emoji! Ακολούθησαν και άλλα τραγούδια, π.χ. το “Drunk on fire” της Beyoncé ή το “Wrecking Ball” της Miley Cyrus, ενώ από τη μόδα δεν ξέφυγαν και γνωστά τραγουδάκια παιδικών ταινιών, όπως το “Let it go” από την ταινία “Frozen”.

Σαν να μην έφθαναν όλα αυτά, την ίδια περίπου εποχή ένας άλλος Αμερικανός, ο Fred Benenson, αποφάσισε να μεταγράψει το μυθιστόρημα Μόμπι Ντικ του Hermann Melville χρησιμοποιώντας emoji, όπερ και έπραξε με τις μεθόδους του crowdsourcing και του crowdfunding. Τα αποτελέσματα μπορείτε να απολαύσετε στο emojidick.com, εάν φυσικά πληρώσετε $40 (για το βιβλίο με το λεπτό εξώφυλλο) ή $200 (για το βιβλίο με το χοντρό εξώφυλλο).

GIFs
Όταν επικοινωνούμε διά ζώσης με κάποιον, του δίνουμε να καταλάβει πολλά περισσότερα από τις λέξεις που λέμε, καθώς η στάση του σώματός μας, το ύφος του προσώπου μας ή η χροιά της φωνής μας εκπέμπουν τα δικά τους μηνύματα. Η γραπτή επικοινωνία δεν διαθέτει τρόπο να χωρέσει όλα αυτά τα εξω-γλωσσικά χαρακτηριστικά – έχουν επινοηθεί όμως τρόποι να διασωθούν κάποια, τουλάχιστον στην ψηφιακή επικοινωνία. Τα GIF (Graphical Interchange Format), δηλαδή τα ελάχιστα κομματάκια βίντεο που παίζουν σε λούπα και μπορούν να σταλούν σε ένα μήνυμα ή να αναρτηθούν σαν σχόλιο, είναι και αυτά ένας τρόπος να καλυφθεί το συγκεκριμένο κενό.

Καθώς είναι απειροελάχιστα τμήματα κάποιας ταινίας ή τηλεοπτικής σειράς, ανοίγονται σε πολλές και διαφορετικές ερμηνείες, οι οποίες μεταβάλλονται ανάλογα με την περίσταση στην οποία χρησιμοποιούνται, αλλά και ανάλογα με όσα τα περιβάλλουν (π.χ. τα λόγια που έχουν προηγηθεί – Βλ. Miltner & Highfield, 2017 και Tolins & Samermit, 2016). Η ιστορία τους είναι 30ετής. Επινοήθηκαν το 1987 από τον μηχανικό Η/Υ Steve Wilhite σαν εύκολος τρόπος προσθήκης οπτικού περιεχομένου σε ιστότοπους. Τα πρώτα GIF ήταν αρκετά άτεχνα: αυτός ήταν και ο λόγος που δεν προτιμήθηκαν ιδιαίτερα. Ωστόσο, ανακαλύφθηκαν εκ νέου μία δεκαετία αργότερα, όταν άρχισαν να τα προσφέρουν μεγάλες διαδικτυακές πλατφόρμες, όπως οι Reddit, LiveJournal και Tumblr, οπότε βαφτίστηκαν «βινύλια της γενιάς του ίντερνετ» (Ulanoff, 2016) και η χρήση τους έγινε viral.

Σήμερα, τα GIF έχουν… ξεφύγει. Χρησιμοποιούνται σε σόου υψηλής ραπτικής και καλλιτεχνικές εκθέσεις, (Βλ. π.χ. “Miuccia Prada creates a multimedia fashion collage for spring”, fashionista.com, 22.9.2016), ενώ η «αποθήκη GIF» Giphy ανακοίνωσε το 2016 ότι διοχετεύει καθημερινά περισσότερα από 1 δισεκ. GIF σε 100 εκατ. ενεργούς χρήστες. (@giphy, 2016).

Stickers
Τα αυτοκόλλητα (stickers) είναι απλά εικονίδια, πολύ μεγαλύτερα από τις φατσούλες των emoji, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε όλα τα ΜΚΔ και σε όλες τις πλατφόρμες messaging. Καθένα και καθεμία από αυτές μάλιστα διαθέτει στους χρήστες της τα δικά της σετ αυτοκόλλητων, δωρεάν ή επί πληρωμή. Τα αυτοκόλλητα, τα οποία ορισμένοι ερευνητές πιστεύουν ότι αποτελούν το «επόμενο επίπεδο των emoji» (Byford, 2014). Αναπτύχθηκαν στην προσπάθεια των ΜΚΔ και των λοιπών πλατφορμών να αναπληρώσουν το κομμάτι της «ψυχής» των emoji που χάθηκε, όταν αυτά τυποποιήθηκαν στο Unicode. (Stark & Crawford, 2015, 8).

Πέρα από τα απλά αυτοκόλλητα υπάρχουν και υβριδικά, όπως τα tunemoji (tune-moji.com), τα οποία είναι εικόνες, όπως τα αυτοκόλλητα, που έχουν όμως μικροκίνηση και ήχο – συνήθως ένα ή δύο λόγια και την αντίστοιχη μελωδία από το ρεφρέν κάποιου γνωστού ξένου τραγουδιού. Τα tunemoji αποτελούν επομένως ένα υβρίδιο emoji και gif και είναι πολύ ευέλικτα, αφού η εφαρμογή παρέχει στους χρήστες της τη δυνατότητα να φτιάξουν τα δικά τους tunemoji, σε όποιο συνδυασμό εικόνας και ήχου επιθυμούν.

Avatars
Η λέξη έχει ενταχθεί αυτούσια στο ελληνικό λεξιλόγιο, μετά και από τη γνωστή ταινία του 2009, για να δηλώσει κάθε είδους ψηφιακή εικονοποίηση του εαυτού μας. Πολλές είναι οι πλατφόρμες που μπορούν να σας βοηθήσουν να φτιάξετε δωρεάν το άβαταρ σας και κατόπιν παράγουν δεκάδες αυτοκόλλητα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη θέση άλλων ψηφιακών «δεικτών διάθεσης», προσδίδοντας έναν απολύτως προσωπικό τόνο. (Ενδεικτικά: bitmoji.com, avatarmaker.com, avachara.com/avatar, kartunix.com, dolldivine.com, bluerobot.com, doppelme.com). Αν πάλι προτιμάτε να χρησιμοποιήσετε το άβαταρ μιας διασημότητας αντί για ένα αυστηρά προσωποποιημένο δικό σας, υπάρχει η σχετική βιομηχανία και τα συναφή σετ γίνονται ανάρπαστα (“Which celebrity emoji are you? A definitive guide”, vogue.com, 11.5.2017). Μιλάμε πια για άβαταρ σε μορφή emoji (άλλο ένα υβρίδιο, επομένως), που κατασκευάζονται με σκοπό την ενίσχυση/διαφοροποίηση της ταυτότητας από την πλευρά του χρήστη και το κέρδος από την πλευρά του κατασκευαστή. Ας μην ξεχνάμε ότι όλα αυτά έχουν ισχυρή εμπορική συνιστώσα.

Και, φυσικά, το gaming αποτελεί μια ακόμη ισχυρή συνιστώσα. Υπάρχουν παιχνίδια όπου οι παίκτες συμμετέχουν με άβαταρ, όπως το Second Life, ένας διαδικτυακός εικονικός κόσμος που εγκαινιάστηκε το 2003. Οι χρήστες του παιχνιδιού δημιουργούν άβαταρ, τα οποία μπορούν να αλληλεπιδρούν με μέρη, αντικείμενα και άλλα άβαταρ. Με τα άβαταρ τους μπορούν να εξερευνήσουν τον κόσμο, να συμμετάσχουν τόσο σε ατομικές όσο και σε ομαδικές δραστηριότητες, να ψωνίσουν ή να εμπορευθούν εικονικές ιδιοκτησίες και υπηρεσίες. Άλλα παιχνίδια, όπως τα Active Worlds και Fortnite, χρησιμοποιούν custom (δηλαδή προεπιλεγμένα) άβαταρ, τα οποία ονομάζονται skins.

Memes
Αντίθετα με τις προηγούμενες κατηγορίες, τα μιμίδια (memes) δεν χρησιμοποιούνται συνήθως για να προσδώσουν συναισθηματικό ή νοηματικό βάθος στα μηνύματα, τα σχόλια ή τις αναρτήσεις στα ΜΚΔ. Χρησιμοποιούνται καθαρά για λόγους ευδαιμονίας, αφού είναι απολύτως κωμικά. Η λέξη «μιμίδιο» είναι αντίστοιχη της λέξης «γονίδιο» και δηλώνει την αυτόματη αναπαραγωγή του συγκεκριμένου συνδυασμού εικόνας και κειμένου στα ψηφιακά Μέσα (Rieger & Klimmt, 2018).

Σύμφωνα με μελετητές (Oliver et al., 2012), τα συναισθήματα υπέρβασης του εαυτού, όπως η ανεβασμένη αίσθηση που προκαλεί η ευδαιμονία, είναι σημαντικά για τη ζωή μας. Επομένως, οτιδήποτε την προκαλεί θεωρείται εμπνευσμένο και εμψυχωτικό. Η χρήση μιμιδίων στα ΜΚΔ διαφοροποιεί το σύνηθες περιεχόμενό τους, καθώς μπορεί να προσφέρει «καθημερινές δόσεις ψηφιακής έμπνευσης»…(Rieger & Klimmt, 2018, 3).

Λεκτικοί κώδικες

Η γνωστή συζήτηση για τα greeklish (αν συνιστούν διάβρωση της ελληνικής γλώσσας ή αναπόφευκτη εξέλιξή της) δεν έχει εκλείψει, όμως τα σημερινά δεδομένα την έχουν παραγκωνίσει αρκετά. Η επικοινωνία των νέων έχει γεμίσει με ολιγογράμματες λέξεις: OMG (oh my God), LOL (laugh out loud), ΤΠΤ (τίποτα), ΒΣΚ (βασικά), ΛΓΚ (λογικά) και ούτω καθεξής. Φταίει η τάση τους να αποφεύγουν να πληκτρολογούν μακροσκελή μηνύματα ή σχόλια, τώρα που η μεταξύ τους επικοινωνία είναι σε μεγάλο βαθμό γραπτή, με αποτέλεσμα να «ανταλλάσσουν όλη τη μέρα μηνύματα» (Δημουλάς, Ά., 2019, 5). Για τον ίδιο ακριβώς λόγο χρησιμοποιούν, εκτός από συντομογραφίες, και εσκεμμένες ανορθογραφίες (π.χ. πολύυυυυυυυ ωραίο), σημεία στίξης με πολύ διαφορετικό τρόπο (π.χ. πολλά θαυμαστικά μαζί!!!!!!!!! – Ge & Gretzel, 2018, 7), ή αλφαριθμητικά ομόφωνα π.χ. “gr8” (great – McGrath, 2006).

Η έρευνα

Διερευνώντας το τι πιθανώς ισχύει για την ελληνική πραγματικότητα σήμερα, διενεργήθηκε τον Νοέμβριο του 2018 σύντομη έρευνα για λογαριασμό της Δημοσιογραφίας, η οποία αφορούσε δείγμα 193 ατόμων, όλων κατοίκων Αθηνών, τα οποία χωρίστηκαν σε τρεις ηλικιακές ομάδες: 13-18, 19-34, 35+. Το δείγμα δεν ήταν εντελώς τυχαίο, καθώς το ερωτηματολόγιο διανεμήθηκε στον τόπο του τρέχοντος και ενός προηγούμενου χώρου εργασίας της ερευνήτριας, στους εφήβους του γυμνασίου και λυκείου ενός ιδιωτικού σχολείου με εθελοντική συμμετοχή, αλλά και σε εφήβους που φοιτούν σε δημόσια σχολεία (επομένως ένα ποσοστό εξοικείωσης με το διαδίκτυο ήταν βέβαιο)· δόθηκε επίσης σε ένα τμήμα προπτυχιακών φοιτητών κοινωνικής επιστήμης. Καθώς όμως όλοι έδιναν το ερωτηματολόγιο και σε άλλα άτομα του περίγυρού τους, επιστράφηκαν 8 ερω-τηματολόγια στα οποία όλες οι απαντήσεις ήταν αρνητικές· τα ερωτηματολόγια αυτά δεν συμπεριλήφθηκαν στους στατιστικούς υπολογισμούς και έτσι το δείγμα περιορίστηκε σε 185 άτομα, με την ακόλουθη σύνθεση: 63 άτομα 13-18 ετών, 53 άτομα 19-34 και 69 άτομα 35+. Το γυναικείο φύλο συμμετείχε με 103 ερωτηματολόγια, ενώ το ανδρικό με 82. Η συλλογή στοιχείων έγινε μέσω τυπωμένων ερωτηματολογίων που συμπληρώνονταν επί τόπου ή επιστρέφονταν σκαναρισμένα (137 άτομα) και μέσω google forms (48 άτομα).

Η έρευνα περιλάμβανε τέσσερις ερωτήσεις. Στην πρώτη ερώτηση, «Χρησιμοποιείτε emoji, gif ή memes όταν κάνετε chat, αναρτήσεις ή σχόλια στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης;», τα αποτελέσματα όσον αφορά το chat έδωσαν το προβάδισμα στους νέους ηλικίας 13-18 (95%), με τα ποσοστά για τους 19-34 και τους 35+ να είναι μικρότερα και φθίνοντα με την ηλικία (86,8% και 78,3%, αντίστοιχα). Τα ποσοστά μειώθηκαν και η κλιμάκωση αντιστράφηκε όσον αφορά τη χρήση emoji, gif ή memes στις αναρτήσεις (41,3% για τους 13-18, 45,3% για τους 19-34 και 56,5% για τους 35+). Αναφορικά με τη χρήση αυτών των οπτικών κωδικών στα σχόλια, τα ποσοστά ακολουθούν το προηγούμενο, ανοδικό κατά ηλικία, μοτίβο: 61,9% για τους 13-18, 64,2% για τους 19-34 και 71% για τους 35+. Το γυναικείο φύλο είχε σαφή προβάδισμα σε όλες τις κατηγορίες.

Στη δεύτερη ερώτηση, «Τι χρησιμοποιείτε πιο συχνά; (1=καθόλου, 2=λίγο, 3=μέτρια, 4=πολύ, 5=πάρα πολύ)» με πιθανές απαντήσεις: emoji, gif, memes, οι μέσοι όροι διαμορφώθηκαν: (i) όσον αφορά τα emoji, δυνατότεροι χρήστες αναδείχθηκαν οι 19-34 με 3,89 (στα 5, αφού η κλίμακα ήταν 1-5), ακολουθούμενοι από τους 13-18 (3,65) και τους 19-34 (3,49), (ii) όσον αφορά τα gif, οι 19-34 έδωσαν και πάλι δυναμικότερο παρόν, αφού συγκέντρωσαν μέσο όρο (2,36), κατόπιν οι 13-18 (2,16) και τελευταίοι οι 35+ (2,12), (iii) όσον αφορά τα memes, οι νεαροί έδωσαν… ρέστα, με μέσο όρο 2,97, έναντι 1,77 για τους 19-34 και 1,58 για τους 35+. Και εδώ το γυναικείο φύλο είχε σαφή προβάδισμα στα emoji και τα gif, όχι όμως και στα memes όπου ο μέσος όρος του ήταν 1,85 έναντι 2,43 του ανδρικού φύλου – φαίνεται λοιπόν πως οι άνδρες του δείγματος ήταν αρκετά πιο έντονα υπέρ του συγκεκριμένου οπτικού κώδικα, όπως και οι μικρότερες ηλικίες.

Στην τρίτη ερώτηση, «Χρησιμοποιείτε κάποιο avatar στις αλληλεπιδράσεις σας με άλλους στο διαδίκτυο;» με πιθανές απαντήσεις: όταν κάνετε chat, στις αναρτήσεις, στα σχόλια και ως εικόνα προφίλ (με δυνατότητα πολλαπλής επιλογής), οι απαντήσεις είχαν ως εξής: (i) στο chat κυρίαρχοι ήταν οι 13-18 (36,5%), ενώ ακολούθησαν στενά οι 19-34 (35,8%), με σημαντική πτώση να σημειώνεται στους 35+ (20,3%), (ii) στις αναρτήσεις η κατανομή ήταν πάλι φθίνουσα με την ηλικία (14,3% οι 13-18, 11,3% οι 19-34 και 10,1% οι 35+), (iii) στα σχόλια όμως το προβάδισμα πήραν οι 35+ (23,2%) έναντι των 13-18 (22,2%), ενώ τελευταίοι και… καταϊδρωμένοι ήρθαν οι 19-34 (15,1%)· τέλος, άβαταρ σαν εικόνα προφίλ χφρησιμοποιούν κυρίως οι 13-18 (38,1%), ενώ οι άλλες δύο ηλικίες υστερούν (15,1% οι 19-34 και 14,5% οι 35+). Σε αυτήν την ερώτηση δεν υπήρχαν σημαντικές διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών, εκτός από την κατηγορία της εικόνας προφίλ, όπου το ανδρικό φύλο είχε το προβάδισμα (26,8% έναντι 19,4% του γυναικείου).

Στην τελευταία ερώτηση, «Πόσο συχνά χρησιμοποιείτε συντμήσεις (BTW, OMG, LOL, ΒΣΚ, ΛΓΚ, ΤΠΤ,…) όταν κάνετε chat; (1=καθόλου, 2=λίγο, 3=μέτρια, 4=πολύ, 5=πάρα πολύ)», οι μέσοι όροι ήταν συντριπτικοί για τους 13-18 (3,38) και μέτριοι για τους 19-34 (1,92) και τους 35+ (1,81). Η ένδειξη επομένως ότι τέτοιου είδους λεκτικούς κώδικες χρησιμοποιούν κυρίως οι νέοι και ότι η χρήση τους φθίνει με την ηλικία είναι σαφής στο δείγμα. Δεν υπάρχει σημαντική διαφοροποίηση σε σχέση με το φύλο.

Διαπιστώνουμε λοιπόν από το δείγμα ότι οι λεκτικοί και οι οπτικοί κώδικες είναι μάλλον υπόθεση των μικρότερων σε ηλικία ή, αν προτιμάτε, των «ψηφιακών ιθαγενών», χωρίς όμως και οι μεγαλύτεροι (οι «ψηφιακοί μετανάστες») να διστάζουν να χρησιμοποιήσουν τη γλώσσα αυτή στη διαδικτυακή τους επικοινωνία, προσπερνώντας μάλιστα σε ορισμένες περιπτώσεις τους νεότερους.